Stanisław Wokulski – bohater romantyczny czy pozytywistyczny?
„Lalka” Bolesława Prusa to powieść wielowątkowa, w której losy głównego bohatera, Stanisława Wokulskiego, stanowią jeden z najistotniejszych elementów narracji. Postać Wokulskiego jest złożona i pełna sprzeczności, co czyni ją jednym z najbardziej fascynujących bohaterów polskiej literatury. Pytanie, czy Wokulski jest bohaterem romantycznym, czy pozytywistycznym, pozostaje otwarte, a odpowiedź na nie wymaga głębokiej analizy jego życia i decyzji.
Wokulski, kupiec o szlacheckich korzeniach, jest postacią, którą poznajemy z opowieści jego znajomych, zanim w pełni pojawi się na kartach powieści. Z młodzieńczych lat bohatera dowiadujemy się, że pracował u Hopfera, jednocześnie kontynuując naukę. Po ukończeniu szkoły rozpoczął pracę w sklepie Minclów, skąd zniknął, by wziąć udział w Powstaniu Styczniowym, za co został zesłany na Syberię. Po powrocie do kraju poślubił wdowę po Minclu, a po jej śmierci odziedziczył pokaźny majątek. W momencie, gdy rozpoczyna się akcja „Lalki”, Wokulski wraca do Warszawy po nieoczekiwanym wyjeździe, który przyniósł mu fortunę dzięki wojnie tureckiej. Powrót bohatera do kraju staje się punktem wyjścia do odkrycia jego prawdziwych motywacji.
Spacerując po biednej dzielnicy Powiśla, Wokulski zastanawia się nad niesprawiedliwością społeczną, która dzieli społeczeństwo na tych „gnijących z niedostatku” i tych „gnijących z rozpusty”. Bohater, choć świadom, że nie może zmienić całego świata, decyduje się pomóc jednostkom, które spotyka na swojej drodze. Pomaga Wysockiemu, dając mu pieniądze i obiecując pracę, oraz wspiera finansowo Marię, kobietę w trudnej sytuacji życiowej. Mimo swojego zaangażowania w sprawy społeczne, głównym motywem działania Wokulskiego pozostaje miłość do Izabeli Łęckiej, kobiety, której serce stara się zdobyć.
Izabela jest dla Wokulskiego uosobieniem niedostępnej, idealnej kobiety, której miłość staje się jego obsesją. Wokulski, pełen romantycznych uniesień, robi wszystko, by zdobyć jej przychylność – zaprasza ją do teatru, kupuje kwiaty, opłaca klakierów, a nawet uczy się angielskiego, aby nie odstawać od arystokracji, do której Izabela należy. Niestety, mimo jego starań, Izabela widzi w nim jedynie bogatego kupca, a nie godnego miłości mężczyznę. Jej słowa: „Gdyby ten człowiek, zamiast sklepu, posiadał duże dobra ziemskie – byłby bardzo przystojnym; gdyby urodził się księciem – byłby imponująco pięknym,” ukazują, jak bardzo liczy się dla niej status społeczny, a nie osobiste zalety Wokulskiego.
Mimo wszystko, Wokulski nie poddaje się i decyduje się walczyć o Izabelę przy pomocy intryg finansowych, co ukazuje jego przejście w stronę postaw pozytywistycznych. Wokulski wie, że majątek może zmienić życie nie tylko jego, ale i Izabeli. Kupuje kamienicę jej ojca, klacz Sułtankę, oraz spłaca długi rodziny Łęckich. Jego przebiegłość i zdolności przedsiębiorcze ostatecznie sprawiają, że Izabela przyjmuje jego oświadczyny, co napełnia Wokulskiego radością. Jednocześnie bohater kontynuuje pomoc potrzebującym, wspierając finansowo Węgiełka i Marię, realizując tym samym pozytywistyczne idee pracy u podstaw.
Jednak podróż z narzeczoną i jej krewnym szybko rozwiewa radość Wokulskiego. Podsłuchana rozmowa Izabeli z kuzynem ujawnia jej prawdziwe uczucia i zdradę, co doprowadza bohatera do rozpaczy. Po nieudanej próbie samobójczej, Wokulski rzuca się w wir pracy naukowej, porzucając plany związane ze spółką handlową na Wschodzie. Jego krytyczne podejście do arystokracji i postępujące rozczarowanie światem prowadzą go do podjęcia decyzji o wysadzeniu ruin zamku, co ma symbolicznie zamknąć rozdział jego życia związany z Izabelą. Chociaż jego ciało nie zostaje odnalezione, Wokulski zostaje uznany za zmarłego, a jego losy pozostają tajemnicą.
Stanisław Wokulski to postać, którą trudno jednoznacznie zaklasyfikować. Jak zauważa Szuman: „Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego.” Te słowa doskonale oddają dualizm jego natury – z jednej strony jest romantykiem, walczącym o miłość i wolność, z drugiej zaś – pozytywistą, który potrafi skutecznie działać na rzecz społeczeństwa, interesuje się nauką i postępem. Wokulski to bohater pełen sprzeczności, rozdarty między dwoma światami, który stara się pogodzić ideały romantyzmu z twardą rzeczywistością pozytywizmu. Ocena tej postaci pozostaje subiektywna i zależy od indywidualnej interpretacji czytelnika.
