Każde społeczeństwo boryka się z pewnymi problemami, polski naród nie stanowi wyjątku od tej reguły. Wszystkie epoki nękały różne od siebie bolączki, w zależności od sytuacji gospodarczej, politycznej, społecznej. Każda epoka również posiada swoich przedstawicieli, którzy rozpatrują dane problemy w skali ogólnonarodowej. Śmiałkiem, który odważył się naświetlić uwarunkowania społeczne okresu pozytywizmu był Bolesław Prus przedstawiając w swej powieści o tytule „Lalka” zmartwienia warszawskiego społeczeństwa.
Jednym z wspomnianych przeze mnie wyżej problemów są prześladowania Żydów. Naród ten, choć swoją postawą usiłuje udowodnić swoją przynależność do społeczności polskiej, wciąż nie znajduje żadnych oznak akceptacji ze strony środowiska. Przykładem Żyda poszukującego tolerancji wśród polskiej zbiorowości jest Szlangbaum. Na koncie bohatera zapisuje się seria działań mających na celu odrzucenie przynależności do żydowskiej kultury i religii oraz upodobnienie się do Polaków. Dlatego też, mężczyzna wyprowadza się z żydowskiej dzielnicy, ubiera się jak Polak, zmienia nazwisko na bardziej polsko-brzmiące, a nawet ryzykując swoje życie bierze udział w powstaniu styczniowym, by walczyć za Polskę, którą uważa za swoją prawdziwą ojczyznę. Żadne z owych dokonań nie przynoszą pożądanego efektu. Szlangbaum wciąż pozostaje dla Polaków obcym i jest narażony na pogardę z ich strony. Jak mówi Rzeczki:
„ Szlangbaum jest w całym znaczeniu porządnym obywatelem, a mimo to wszyscy go nie lubią, gdyż- ma nieszczęście być starozakonnym.”
Zdając sobie sprawę, iż niczego nie jest w stanie zmienić, bohater powraca do dawnego stylu życia ograniczając się do współpracy tylko ze swoją nacją. Wydaje się, że umieszczając na kartach powieści motyw asymilacji Żydów, autor lektury chce otworzyć ludziom oczy na prawdę, że Żyd to nie tylko bezwzględny materialista, lecz także człowiek, dla którego wartości duchowe i intelektualne mają kluczowe znaczenie.
Kolejnym istotnym problemem poruszanym przez literata w „ Lalce” jest wciąż małe, nie narastające zainteresowanie realizacją założeń pracy u podstaw. W utworze jedyną oddającą się temu całkowicie osobą jest pani prezesowa Zasławska. Dama nie tylko dba o to, aby chłopom z jej majątku żyło się wygodnie w swoich chatach, ale również prowadzi dom opieki dla osób starszych, czy ochronkę dla najmłodszych. Wokulski także popiera postulaty pracy u podstaw. Mężczyzna nie akceptuje istniejących podziałów i nierówności wśród społeczeństwa, dlatego też wspiera on pojedyncze persony, potrzebujące pomocy. Wspomaga on finansowo Wysockiego, pomaga Marii- damie lekkich obyczajów- wyjść z kłopotów, okazuje również dobre serce Obermanowi.
Brak akceptacji dla idei nauki, wiedzy i postępu to następny poruszany przez Prusa problem dotykający Polaków. W utworze poznajemy postać Juliana Ochockiego, absolwenta wydziału przyrodniczego, który pragnie wynaleźć samolot, czy też chemika Geista, poszukującego metalu lżejszego od powietrza. Również sam Wokulski od najmłodszych lat interesuje się naukowymi eksperymentami. Osoby te całkowicie poświęcają się dla własnych idei, marzeń, nieraz rezygnując z życia towarzyskiego, czy nawet rodzinnego. Często świadomie decydują się na samotność, gdyż nie są w stanie opuszczać swoich pracowni czy laboratoriów w celu poszukiwania choćby miłości. Naukowcy, mimo iż chcą się przysłużyć dla społeczeństwa, w wielu przypadkach są wyszydzani przez ludność, która uważa ich za dziwaków i szaleńców, niejednokrotnie nie doceniając pasji potencjalnych odkrywców.
Stanowisko kobiety w społeczeństwie to równie istotna sprawa poruszana przez autora na kartach powieści. Choć w utworze jedyną kobietą, która skazana jest tylko na siebie, jest Helena Stawska, pisarz poprzez jej postać chce ukazać ciągły brak równouprawnienia między kobietami a mężczyznami. Kobieta, pracując wyłącznie jako korepetytorka, musi zarobić na utrzymanie mieszkania, siebie i córki, a także chorującej matki. Choć wykonywana przez nią praca nie jest lekka, ani prosta, zarabia ona dużo mniej a niżeli mężczyźni piastujący podobne stanowiska.
Innym tematem poruszanym w powieści jest dążenie do realizacji postulatów pracy organicznej. Utwór ukazuje iż Polacy w zasadzie nie wykazują się cechami dobrego przedsiębiorcy, wręcz przeciwnie, wśród Polaków istnieje przekonanie, że:
„ (…) bogacą się tylko Żydzi i Niemcy, nasi do tego nie maja głowy.”
Polacy, często nawet nie próbują zmienić swojej sytuacji ani podejścia do handlu. Jedynie Wokulski pokazany jest jako dobry przedsiębiorca, jednak nie możemy zapomnieć, iż pobudki, którymi się kieruje, nie są z założenia czyste. Większość podjętych przez niego decyzji to nie chęć rozwoju przedsiębiorstwa, lecz zamiar zaimponowania ukochanej.
Prus w „ Lalce” poruszył wiele istotnych z punktu widzenia czytelnika tematów. Pokazuje on jak bardzo zróżnicowane jest polskie społeczeństwo i jak długa droga je czeka zanim stanie się całkowicie tolerancyjnym i równoprawnym krajem.
