Szlachta w Polsce stanowiła liczną grupę, gdyż ok. 10 % całej ludności. Była ona bardzo zróżnicowana pod względem majątkowym. Najbogatszą, acz nie najliczniejszą grupę stanowili magnaci, w których posiadaniu znajdowały się prywatne miasta i liczne wioski. Nazywani byli też karmazynami – od kolorów strojów, które nosili. Kolejną grupę stanowiła szlachta średnia, która była najliczniejszą grupą. Jej majątek składał się zwykle z jednej lub kilku wiosek. Osiągali z nich wystarczające dochody, dzięki którym mogli oni kształcić dzieci i brać udział w polityce. Najuboższą grupę szlachecką zwano szaraczkową. Do niej należała szlachta zagrodowa, która posiadała ziemię i sama na niej pracowała oraz grupa zwana gołotą, która nie posiadała ziemi i utrzymywała się ze służby u magnatów.
Przynależność do stanu szlacheckiego określało kilka czynników: posiadanie dóbr na prawie rycerskim, co z kolei dawało ulgi celne i podatkowe; szlachta posiadała herby, nazwiska rodowe, a jej przynależność stanowa była dziedziczna. Podstawowym i głównym obowiązkiem szlachty wobec państwa była służba rycerska, nazywana pospolitym ruszeniem. Każdy musiał stawić się na wezwanie króla i stanąć do walki z wrogiem.
Szlachta jako stan uzyskała szczególne uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne, a także zwolnienie od niektórych obowiązków mających charakter publiczny. Były to tak zwane przywileje szlacheckie. Najważniejsze z nich to:
1374 r. – przywilej koszycki – zwolnienie od podatku poradlnego z wyjątkiem 2 grodzy z łana;
1422, 1430-33 r. – przywileje jedleńsko-krakowskie – zapewnienie nienaruszalności majątkowej i osobistej szlachty;
1454 r. – statuty nieszawskie – zakaz zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich;
1496 r. – piotrkowski – zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana; zapewniał szlachcie wyłączne prawo dostępu do urzędów państwowych i wyższych godności kościelnych; zakazywał mieszczaństwu kupowania dóbr ziemskich. Tylko szlachta miała prawo do udziału w sejmikach i posłowania na sejm oraz prawo wyboru króla.
1505 r. – konstytucja Nihil Novi – szlachta zagwarantowała sobie, że król nie mógł wprowadzić żadnych zmian w prawach publicznych i przywilejach szlacheckich bez jej zgody oraz bez zgody senatu i izby poselskiej. Konstytucja zagwarantowała obu izbom równe kompetencje , co równało się z ustanowieniem demokracji szlacheckiej.
Sejmiki ziemskie istniały w Polsce już od XIV wieku. Decydowały one o uchwalaniu podatków, wywierały wpływ na politykę zagraniczną kraju. Natomiast pod koniec XV wieku ustalił się zwyczaj, że przedstawiciele poszczególnych sejmików zjeżdżali się razem, aby wspólnie z radą królewską i z królem omawiać najważniejsze sprawy w państwie. Zjazdom tym nadano nazwę – sejmów walnych, a przedstawicielom sejmików – posłów ziemskimi.
Podział sejmików ziemskich:
Przedsejmowy – powstał w II połowie XV w. – polegał na wysłuchaniu delegata; wyborze posłów na sejm walny i ustaleniu instrukcji dla nich;
Relacyjny – powstał w XVI w. – polegał na wysłuchaniu relacji z obrad sejmu; podejmowano na nim uchwały związane z wykonaniem ustaw sejmowych;
Elekcyjny – powstał w XV w. – wybierano na nim 4 kandydatów, spośród których król nominował jednego na sędziego ziemskiego;
Kapturowy – 0d 1572 r. – wybierano na nim władze konfederacji i sądu kapturowego dla danej ziemi na czas bezkrólewia;
Deputacki – od 1578 r. – corocznie wybierano deputata do trybunału Koronnego.
Sejm walny zebrany w Piotrkowie w 1493 roku był już podzielony na senat i izbę poselską. W jego skład wchodził również sam król. W skład senatu wchodzili najwyżsi dostojnicy świeccy oraz arcybiskupi i biskupi. Sejm ten zwoływany był zwykle co 2 lata na 6 tygodni, a nadzwyczajny na 2 tygodnie.
W latach 1562-63 na sejmie piotrkowskim dokonano egzekucji dóbr i praw oraz powołano wojsko kwarciane, którego głównym celem była obrona południowo-wschodniej granicy, w liczbie ok. 2500 jezdnych. Było ono utrzymywane z 4-częsci dochodów z dóbr królewskich.
Egzekucja dóbr polegała na odebraniu królewszczyzny magnatom i innym możnowładcom, nieprawnie przez nich trzymanych ziem państwowych. Otrzymali oni również zakaz piastowania kilku urzędów na raz.
Egzekucja praw dotyczyła przekonania, że istniejące prawo jest dobre, i że nie należy go zmieniać, lecz dokładnie wykonywać.
Ruch egzekucyjny, który trwał od 1505 do 1575 roku miał na celu umocnienie władzy w państwie. Szlachta zapewniła sobie kontrolę nad zżyciem ekonomiczno-politycznym. W 1534 r. w Środzie na sejmiku, szlachta domagała się używania języka polskiego w druku, w sejmie i kościele. W 1543 r. po raz pierwszy w języku polskim zostały wydane konstytucje sejmowe.
Reformatorzy związani z ruchem egzekucyjnym dążyli do umocnienia władzy w państwie, ujednolicenia i kodyfikacji prawa oraz uzdrowienia skarbu państwa, jednak nie wszystkie reformy ruchu szlacheckiego miały trwałe skutki, bowiem już w końcu XVI wieku ponownie zaczęło dochodzić do niekontrolowanego rozdawania dóbr królewskich za sprawą Zygmunta Augusta.
