Krytyka szlachty w literaturze czasów stanisławowskich.
Przedstawiciele epoki oświecenia odrzucili barokowe filozofie uważając je za przejaw ciemnoty i zabobonu. Nauka wyznaczała nowe kierunki, twierdzenia poparte badaniem empirycznym stały się podstawą poznania świata. Krytyką objęto zacofanie społeczeństwa poprzedników, choć najwyraźniej skupiono się na obaleniu mitu sarmaty. Ośmieszanie i szyderstwo z szeregu szlacheckich obyczajów i przyzwyczajeń zdominowało literaturę. Aby móc ukazać obszar krytyki należy przedstawić ją przez pryzmat poszczególnych autorów oświecenia.
Pośród krytyków najwyraźniej odznaczył się Ignacy Krasicki, poprze satyry pragnął zwrócić uwagę odbiorcy na rażące wady tej warstwy społecznej. Autor napiętnował takie przywary jak: pijaństwo, pychę, samowolę czy rozrzutność. Niektóre z sytuacji były celowo przekoloryzowane inne spotykane w bajkach wskazywały wady poprzez porównania do zwierząt, zawarte w nich symbole obrazowały stosunki panujące wśród szlachty. Następne dzieło Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” wyśmiewa sposób wychowania i nauczania szlacheckiej młodzieży. Autor poprzez opowieść o przygodach tytułowego bohatera obalił mit wyższości młodzieży szlacheckiej. Uważana za inteligentną, będącą nośnikiem wszelkich cnot i wartości okazuje się równa innym. Mikołaj chętnie bawi się na zagranicznych wyjazdach, korzystając z wszelkich uroków życia, jego rozrzutność i lekkomyślność szybko przysparza mu kłopotów i długów.
Krytyki szlachty podjął się także Julian Ursyn Niemcewicz w utworze „Powrót posła”. Analizując lekturę należy zauważyć, że bohaterów można podzielić na dwie odmienne grupy. Pierwszą tworzą ludzie światli i postępowi, prawdziwi patrioci którzy pragną rozwoju kraju, zaliczyć należy tu: Podkomorzego i Podkomorzynę Dobrójskich, ich syna Walerego będącego posłem na sejm oraz Teresę wychowaną przez nich córkę starosty Gadulskiego. Druga grupa to konserwatyści, egoiści pozostający w stagnacji, hamujący rozwój, zaliczamy tu: starostę Gadulskiego, jego żonę i fircyka Szarmanckiego. Starościna jak i fircyk są zapatrzeni w obcą modę, kieruje nimi próżność i korzyści materialne, czyhają więc niecierpliwie na posag Teresy. Należy również zauważyć, że starosta jako postać zawiera prezentację wszystkich negatywnych cech ówczesnego sarmaty. To osoba uparta, kłótliwa, wywyższająca się z racji swego pochodzenia, uznająca za prawdziwe jedynie własne przemyślenia z zapalczywością broniąca przywilejów liberum veto.
Ukazania wad szlacheckich podejmuje się również Adam Naruszewicz w dziele pod tytułem „Chudy Literat”. Pod płaszczem przedstawionej opowieści kryje się przesłanie i ocena stanu intelektualnego społeczeństwa. Główny bohater utworu to tytułowy chudy literat, wydawca i twórca ksiąg, mimo, iż człowiek ten posiada ogromną wiedzę jest biedy. Jego praca nie przynosi oczekiwanych korzyści, rzemiosło które wykonuje, nie znajduje popytu, nikt bowiem nie chce kupować i czytać ksiąg. Literat proponuje klientowi niektóre dzieła: Kazania, Tacyta, Wiersze, Polskie dzieje, zachęca do czytania lektur o tematyce gospodarczej i politycznej. Jego apel pozostaje jednak bez odpowiedzi, kupujący wyśmiewa bohatera obrzucając go wyzwiskami. W tym miejscu Naruszewicz wskazał typowe wady ówczesnej szlachty. Są to ludzie wierzący w legendy, pyszni i dumni, uważają się za intelektualistów mimo, iż nie posiadają żadnej wiedzy. Wpatrzeni we własne sprawy, nie interesują się losem i rozwojem państwa uważając, że ich rodowód daje im prawo do poczucia, iż są wszechwiedzący.
Krytyki szlachty w dobie oświecenia podejmowało się również wielu innych autorów jak: Bohomolec czy Zabłocki. Wystarczy wejrzeć na nazwiska bohaterów reprezentujących przedstawicieli tej warstwy społecznej, odnajdziemy tu: Pijaczkiewiczów, panie Modnickie czy Staruszkiewiczów. Należy jednak zauważyć, że wszyscy autorze wskazywali te same cechy: pijaństwo, zacofanie, konserwatyzm, brak wiedzy, pychę czy zadufanie w sobie. Te wady hamowały bowiem wprowadzenie reform oraz rozwój państwa. Poprzez dzieła o tej tematyce pisarze pragnęli podnieść świadomość społeczną i wpłynąć na zmianę ówczesnego stanu rzeczy.
