Wiek XIII przyniósł podzielonej Polsce poważne zagrożenia zewnętrzne. Były one związane z ekspansją Marchii Brandenburskiej ( jej twórcą był margrabia niemiecki Albrecht Niedźwiedź) w kierunku Pomorza i Wielkopolski oraz polityką Zakonu Krzyżackiego.
Ziemie polskie doznały również niszczących najazdów Mongołów, którzy aż trzykrotnie zaatakowali Polskę w XIII wieku.
Ważne znaczenie ze względów strategicznych miała Ziemia Lubuska, gdyż z niej wiodły drogi w głąb kraju na Śląsk i Pomorze. Ziemia Lubuska ostatecznie została opanowana przez Brandenburczyków w latach 1248 – 1250. W kolejnych latach walkami zbrojnymi Brandenburczycy rozszerzyli swoją władzę na ziemie nad Notecią i Wartą. Utworzona w ten sposób niemiecka Nowa Marchia wbiła się między Wielkopolskę i Pomorze.
1181 r. – oderwało się Pomorze zachodnie.
Kłopotliwymi sąsiadami dla Polski na północnym wschodzie byli Jaćwingowie i Prusowie; plemiona bałtyckie. Częste wyprawy Prusów na Mazowsze i Kujawy oraz Pomorze Gdańskie, tak były uciążliwe, że w 1222 r. książę piastowski Konrad Mazowiecki z braćmi, próbowali podporządkować i schrystianizować Prusów, ale to się nie powiodło. Wówczas Konrad Mazowiecki wezwał na pomoc Zakon Krzyżacki.
W 1226 r. zawarł z Krzyżakami umowę, która zobowiązywała ich do podbicia i schrystianizowania Prus.
Nadał im ziemię Chełmińską jako lenno, nie rezygnując jednakże z władzy zwierzchniej. Książę złudnie liczył, że przy ich pomocy pokona Prusów. Tymczasem Krzyżacy wyjednali w 1243 r. u papieża zgodę na inwestyturę ziem Prusów jako lenno Stolicy Apostolskiej oraz prawo do utworzenia czterech biskupstw, w tym chełmińskiego. Tym sposobem uniezależnili się zarówno od książąt polskich, jak i polskiej organizacji kościelnej, gdyż nowo utworzone biskupstwa podlegały Metropolii w Rydze.
Ziemie zamieszkane przez Prusów zostały przez Krzyżaków w całości opanowane do 1283 r., mimo powstań ludności, które krwawo tłumiono. Na zajętych ziemiach Krzyżacy rozpoczęli akcję kolonizacyjną, osądzając rycerzy, mieszczan i chłopów.
Stworzyli silne państwo zakonne ze stolicą w Malborku, który stał się siedzibą wielkiego mistrza zakonnego (przybył z Wenecji w 1310 r.). W ten sposób wychodząca ze stanu rozbicia dzielnicowego Polska stanęła na przełomie XIII i XIV w. wobec nowej fali ekspansji Krzyżaków i Brandenburczyków.
Od wschodu groziły Polsce koczownicze plemiona Mongołów, których wodzem był Czingis – Chan. Władza ich rozciągała się od Oceany Spokojnego po Ural. Na początku XIII w. Mongołowie zagrozili Rusi. Państwo to uległo im już w latach 1236 – 1240, dostając się w jarzmo mongolskie na ponad dwa wieki.
Kolejnym celem ataków stały się Węgry i Polska w 1241 r.
Próba powstrzymania pochodu nieprzyjacielskiej armii przez rycerstwo małopolskie pod Chmielnikiem nie powiodła się. W drugim najeździe w 1259 r. Mongołowie zajęli Sandomierz i Kraków, gdzie obronił się jedynie kościół św. Andrzeja. Nadal pustosząc, grabiąc i mordując przeszli na Śląsk, gdzie doszło do bitwy pod Legnicą w 1241 r. Bitwa zakończyła się pogromem polskiego rycerstwa, dowodzonego przez Henryka Pobożnego. Polacy nie potrafili walczyć z lekką i zwrotną konnicą mongolską. Na polu bitwy poległ Henryk Pobożny.
W 1287 r. na Małopolsce miał miejsce trzeci najazd mongolski (tatarski), który niezbyt udał się Mongołom, ponieważ zastali kraj przygotowany do obrony, nie zdobyli ani jednego znaczniejszego grodu. Zniszczyli i spustoszyli spory obszar kraju, ale i sami ponieśli ciężkie straty w przegranych bitwach.
Wiele lat po śmierci Krzywoustego w Polsce pogłębiało się rozdrobnienie i powstanie wielu zupełnie samodzielnych państewek dzielnicowych. Jednak została zachowana świadomość, że wszystkie księstwa polskie zamieszkane są przez naród mówiący tym samym językiem, ze wszystkie rządzone są przez Piastów. Równie ważnym czynnikiem poczucia jedności narodu był Kościół. Gdy w końcu XIII w. na czele Kościoła w Polsce stanął arcybiskup Jakub Świnka ( jeden z najwybitniejszych Polaków tamtej epoki, wielki patriota i zwolennik odbudowy zjednoczonego Królestwa Polskiego), doszło dzięki niemu do pierwszej udanej, chociaż krótkotrwałej, próby odnowienia królestwa w Polsce, do koronacji na króla w 1295 r. księcia wielkopolskiego Przemysła II.
Przemysł II zginął z rąk najemników brandenburskich w 1296 r. Jednak udało mu się zjednoczyć ziemie: Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie.
