Każde społeczeństwo boryka się z szeregiem problemów wynikających z jego specyficznych uwarunkowań historycznych, społecznych i ekonomicznych. Polska nie jest wyjątkiem od tej reguły, a pozytywizm, będący epoką narodową, również miał swoje wyzwania. Bolesław Prus w swojej powieści „Lalka” przedstawia panoramę społeczeństwa warszawskiego drugiej połowy XIX wieku, ukazując jego zmagania z problemami, które do dziś pozostają aktualne. Przez pryzmat różnych bohaterów i sytuacji, Prus diagnozuje bolączki ówczesnego społeczeństwa, tworząc tym samym realistyczny obraz Polski swoich czasów.
Problem asymilacji i prześladowania Żydów
Jednym z kluczowych problemów poruszanych przez Prusa jest kwestia stosunku Polaków do Żydów. Społeczność żydowska, choć starała się integrować z polskim społeczeństwem, napotykała na silny opór i brak akceptacji. Doskonałym przykładem jest postać Szlangbauma, który usiłuje odrzucić swoją żydowską tożsamość, by stać się pełnoprawnym członkiem polskiego społeczeństwa. Szlangbaum przeprowadza się z żydowskiej dzielnicy, przyjmuje polsko brzmiące nazwisko, a nawet bierze udział w powstaniu styczniowym, ryzykując życie w imię Polski, którą uważa za swoją ojczyznę. Mimo to, nie zdobywa akceptacji i pozostaje dla Polaków obcy. Cytat Rzeckiego: „Szlangbaum jest w całym znaczeniu porządnym obywatelem, a mimo to wszyscy go nie lubią, gdyż ma nieszczęście być starozakonnym,” podkreśla skalę problemu.
Prus, przedstawiając Szlangbauma, nie tylko ukazuje tragedię jednostki, ale i zwraca uwagę na szerszy problem społeczny. Pokazuje, że mimo wysiłków, Żydzi nie są postrzegani jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa. Prus krytykuje społeczne uprzedzenia i stara się ukazać Żydów jako ludzi wartościowych, dla których istotne są nie tylko kwestie materialne, ale także duchowe i intelektualne. Tym samym autor wskazuje na potrzebę większej tolerancji i zrozumienia w społeczeństwie.
Praca u podstaw i rola społecznych elit
Innym istotnym tematem, jaki podejmuje Prus w „Lalce”, jest realizacja idei pracy u podstaw. Wokulski, główny bohater powieści, jest jednym z nielicznych, którzy aktywnie popierają tę ideę. Choć jego motywacje są czasem osobiste, nie można odmówić mu działań na rzecz podniesienia poziomu życia najbiedniejszych warstw społeczeństwa. Wokulski wspiera finansowo potrzebujących, pomaga osobom takim jak Wysocki czy Maria, dama lekkich obyczajów, w trudnych chwilach, co świadczy o jego przekonaniu, że społeczeństwo musi działać solidarnie.
Jednakże prawdziwym przykładem realizacji pracy u podstaw jest postać prezesowej Zasławskiej. Ta dama, będąca właścicielką majątku ziemskiego, dba nie tylko o swoich chłopów, ale także prowadzi dom opieki dla osób starszych i ochronkę dla dzieci. Prus poprzez jej postać pokazuje, jak ważna jest odpowiedzialność społeczna elit oraz ich rola w poprawie warunków życia niższych warstw społecznych. Zasławska jest kontrastem dla wielu innych przedstawicieli wyższych sfer, którzy ignorują potrzebę działań na rzecz ogółu, co Prus piętnuje w swojej powieści.
Brak akceptacji dla nauki i postępu
Problem braku akceptacji dla nauki, wiedzy i postępu jest kolejną bolączką, jaką Prus opisuje w „Lalce”. Bohaterowie tacy jak Julian Ochocki, który pragnie wynaleźć maszynę latającą, czy chemik Geist, poszukujący nowego rodzaju metalu, są pasjonatami, którzy poświęcają swoje życie dla nauki. Wokulski, od najmłodszych lat zafascynowany eksperymentami naukowymi, również wpisuje się w ten obraz. Mimo ich poświęcenia, społeczeństwo często traktuje ich z dystansem, uznając ich za dziwaków. To niezrozumienie i brak wsparcia dla ludzi nauki odzwierciedla stagnację intelektualną i opór przed postępem, który Prus dostrzega w polskim społeczeństwie.
Ochocki, Geist i Wokulski to symbole pragnienia zmiany, nowoczesności i postępu, które są blokowane przez konserwatywne nastawienie otoczenia. Prus krytykuje brak otwartości na nowe idee, co stanowi przeszkodę w rozwoju społeczeństwa.
Rola kobiety w społeczeństwie
Prus również porusza kwestię roli kobiety w społeczeństwie, ukazując trudności, z jakimi muszą się zmagać. Helena Stawska, jedna z bohaterek, jest samotną matką, która walczy o utrzymanie swojej rodziny, pracując jako korepetytorka. Jej sytuacja pokazuje, jak niesprawiedliwy jest podział ról społecznych, gdzie kobieta, wykonując ciężką pracę, zarabia znacznie mniej niż mężczyźni na podobnych stanowiskach. Prus poprzez postać Stawskiej podkreśla nierówność płci i brak równouprawnienia, co jest kolejnym problemem społecznym, który wymaga rozwiązania.
Praca organiczna i polska mentalność przedsiębiorcza
Kwestia pracy organicznej, czyli współpracy wszystkich warstw społecznych na rzecz rozwoju gospodarczego, jest kolejnym tematem poruszanym przez Prusa. „Lalka” ukazuje, że Polacy nie są skłonni do podejmowania inicjatyw gospodarczych i przedsiębiorczych. W społeczeństwie panuje przekonanie, że tylko Żydzi i Niemcy potrafią się wzbogacać, co prowadzi do pasywności i braku wiary we własne możliwości. Wokulski, choć jest dobrym przedsiębiorcą, nie jest typowym przedstawicielem swojego narodu – jego motywacje są głównie osobiste, a nie ekonomiczne. Prus krytykuje tę postawę, pokazując, że bez zmiany podejścia do pracy i przedsiębiorczości, społeczeństwo nie będzie w stanie się rozwijać.
Podsumowanie
„Lalka” Bolesława Prusa to niezwykle bogata w treści powieść, która przedstawia złożony obraz polskiego społeczeństwa XIX wieku. Prus ukazuje problemy, z którymi borykali się ówcześni Polacy: antysemityzm, brak akceptacji dla nauki, nierówność płci, a także słabe zaangażowanie w pracę u podstaw i organiczną. Prus nie tylko diagnozuje te problemy, ale również sugeruje, że droga do ich rozwiązania wiedzie przez tolerancję, solidarność, edukację i otwartość na postęp. Powieść ta, mimo że osadzona w konkretnym czasie historycznym, niesie uniwersalne przesłanie i pozostaje aktualna także w dzisiejszych czasach. Ukazuje, jak wiele pracy wymaga stworzenie społeczeństwa tolerancyjnego, równoprawnego i otwartego na zmiany.
