„Lalka” B. Prusa – idealizm
Choć pojęcie idealizmu najczęściej kojarzone jest z epoką romantyzmu, Bolesław Prus w swojej pozytywistycznej powieści „Lalka” również eksploruje ten temat. Prus przedstawia różne formy idealizmu poprzez postacie, które mimo osadzenia w realiach pozytywistycznych, kierują się wzniosłymi ideami i dążeniem do realizacji wyznaczonych celów. Aby zrozumieć zamysł autora, warto najpierw dokładnie wyjaśnić, czym jest idealizm.
Idealista to osoba, która w swoim życiu kieruje się przede wszystkim szlachetnymi ideami, często przedkładając je ponad własne szczęście czy korzyści materialne. Dla idealisty ważne są cele, które mają nie tylko osobiste znaczenie, ale również, według jego przekonań, mogą przynieść ratunek lub poprawę sytuacji innym, na przykład społeczeństwu. Postacie takie poświęcają swoje życie jednej, wszechogarniającej idei, która nadaje sens ich istnieniu. Mimo licznych trudności i cierpień, nie poddają się i do końca pozostają wierni swoim przekonaniom, stając się przykładami idealistów.
Ignacy Rzecki – idealista polityczny
Pierwszym przykładem idealisty w „Lalce” jest Ignacy Rzecki, który reprezentuje idealizm polityczny. Rzecki, stateczny subiekt, całe swoje życie podporządkowuje ideom bonapartyzmu. Głęboko wierzy w odrodzenie idei napoleońskich przez potomków cesarza, widząc w tym szansę na wyzwolenie Polski. Nawet działania Wokulskiego interpretuje jako element większego, tajemniczego planu, który ma na celu realizację tychże idei.
Rzecki, będąc młodym człowiekiem, brał udział w walkach na Węgrzech, wierząc, że przyczyni się do wyzwolenia ojczyzny. Mimo że wydarzenia te należą już do przeszłości, a ich znaczenie historyczne jest coraz bardziej zapomniane, Rzecki pozostał wierny swoim przekonaniom. Jego idealizm jest jednak tragiczny – wiara w idee Napoleona nie przynosi żadnych realnych efektów, a Rzecki, zamknięty w swoim świecie, nie dostrzega zmieniającej się rzeczywistości.
Stanisław Wokulski – idealista miłości
Kolejnym przykładem idealizmu w powieści Prusa jest Stanisław Wokulski, który, choć jest pozytywistą, kocha na sposób romantyczny. Jego idealizm miłości objawia się w uczuciach do Izabeli Łęckiej – tytułowej lalki. Wokulski idealizuje swoją wybrankę, nadając jej cechy, które są jedynie projekcją jego pragnień, a nie rzeczywistym odbiciem jej charakteru. Miłość do Izabeli staje się dla Wokulskiego obsesją, która determinuje jego działania, napędza i jednocześnie hamuje jego życie.
Wokulski, będąc człowiekiem praktycznym i przedsiębiorczym, w miłości staje się marzycielem, nie dostrzegając realiów społecznych i emocjonalnych, które uniemożliwiają spełnienie jego marzeń. Gdy staje się jasne, że jego miłość nie może zostać zrealizowana z powodu barier społecznych i różnic między nim a Izabelą, Wokulski popada w rozpacz. Próba samobójcza, której dokonuje, jest ostatecznym wyrazem jego romantycznego idealizmu – wierności uczuciu, nawet za cenę własnego życia.
Julian Ochocki – idealista nauki
Trzecią postacią, która ilustruje idealizm w „Lalce”, jest Julian Ochocki, przedstawiciel młodej arystokracji, całkowicie oddany nauce. Ochocki, będąc człowiekiem epoki pozytywizmu, wierzy, że nauka jest najważniejszą wartością i kluczem do przyszłości. Jego marzenia o skonstruowaniu maszyny latającej przypominają wizje Leonarda da Vinci i symbolizują dążenie do triumfu nauki nad ograniczeniami natury.
Dla Ochockiego zgłębianie wiedzy jest jak odkrywanie tajemnic świata, które mogą przynieść ludzkości nieograniczone korzyści. Mimo to, jego idealizm naukowy również prowadzi do pewnego rodzaju tragedii. Ochocki, pochłonięty swoimi badaniami, świadomie rezygnuje z życia towarzyskiego, a jego poświęcenie sprawia, że staje się postacią odizolowaną, niezdolną do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Tragiczne skutki idealizmu
Analizując powyższe przykłady, można zauważyć, że Prus umieścił w „Lalce” wyraziste postacie idealistów, które mimo szlachetności swoich przekonań, spotykają się z nieuchronnym rozczarowaniem. Rzecki umiera, pozostając wierny przeszłym ideałom, które straciły swoje znaczenie. Wokulski, niezdolny do pogodzenia się z realiami, odcina się od świata po nieudanej próbie samobójczej. Ochocki, choć całkowicie oddany nauce, pozostaje samotny i niezrozumiany przez otoczenie.
Prus, poprzez losy swoich bohaterów, pokazuje, że idealizm, zwłaszcza romantyczny, prowadzi do osobistej tragedii lub wypalenia. Autor krytykuje romantyczne złudzenia, które w jego oczach są drogą donikąd – zamiast prowadzić do spełnienia, wprowadzają jedynie chaos i rozczarowanie. Tym samym Prus podkreśla wartość pozytywistycznych idei, takich jak praca, organicyzm i realizm, jako fundamentów, na których można budować realną i trwałą przyszłość. Idealizm, choć szlachetny, jest w jego ujęciu niepraktyczny i destrukcyjny, jeśli nie jest osadzony w rzeczywistości.
