„Bogurodzica”
Jeśli chodzi o gatunek literacki Bogurodzica jest bezspornie pieśnią. Jest to utwór, który rozpoczął twórczość pisaną w języku polskim. Wywodzi się ona z epoki średniowiecza, do dziś zachowała się w kilku odpisach – stanowi swoista pieśń maryjną. Ważne jest ustalenie powstania kolejnych kopi tego utworu, pierwszy i zarazem najstarszy nosi nazwę krakowskiego I, składającego się z dwóch zwrotek i pochodzącego z roku 1407r. Kolejny odpis nosi analogiczna nazwę krakowskiego II, powstał rok później po pierwszym, tekst ma tu już 14 zwrotek. Ostatni odpis zwany jest warszawskim, zawiera on najwięcej zwrotek dodano tu bowiem zwrotkę wielkanocną , pasyjna i litanię do świętych. Do dnia dzisiejszego nie udało się uzgodnić jednej daty powstania utworu. Jan Długosz twierdził na przykład, że utwór ten odśpiewywano już podczas bitwy pod Grunwaldem. Inni autorzy nawiązywali powstanie utworów kulturze Bizantyjskiej lub jako autorstwo św. Wojciecha, po wnikliwych badaniach historycznych teorie te jednak upadły. Jedynym pewnikiem pozostaje fakt, że Bogurodzica została napisana około XIII stulecia. Warto również zapamiętać, iż pierwszy raz pieśń ta ukazała się 99 lat po pierwszym odpisie czyli w roku 1506 w Statucie Łaskiego.
Wymowa utworu: Pieśń skierowana jest do Matki Chrystusa Maryi z prośba o wstawiennictwo u swego syna aby łaskawie spojrzał na ludzkość i odpuścił jej grzechy. Druga zwrotka ukazuje nam błaganie podmiotu zbiorowego do samego Chrystusa, to także prośba o wstawiennictwo, tym razem do Jana Chrzciciela o ubłaganie łaski, miała ona zapewnić ziemski dostatek. Analizując to dzieło widzimy w nim ciągle cztery osoby: Maryje, Jezusa, Jana Chrzciciela i samego Boga. Zwracanie się z prośbami do tych świętych stanowi tzw. magiczny symbol kwadratu czyli liczbę cztery. Sam Bóg również symbolizuje tę liczbę zawierając w swym obrazie cztery cnoty: roztropność, męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie.
Kształt artystyczny: na początku należy przyjrzeć się pierwowzorowi pieśni, początkowo zawierał on jedynie dwie zwrotki i refren. Jest to modlitewna prośba wyrażana najpierw do Maryi a następnie bezpośrednio do jej syna Jezusa, nadawcą jest podmiot zbiorowy. Bogurodzica stanowi również wiersz intonacyjno – zdaniowy jest tym samym najstarszym przykładem polskiego systemu weryfikacyjnego. Średniowieczne utwory charakteryzowały się melicznością czyli były przeznaczone do odśpiewania lub recytowania w takcie akompaniamentu muzyki. Dodatkowo najczęściej wiersze były bez przerzutowe – wers równał się w logicznej część zdania, poza tym składał się z nierównej ilości sylab – była to tzw. asylabiczność, rymy w takowych utworach były przeważnie gramatyczne i umieszczone klauzulach na końcach zdań. Oceniając fragmenty wersów należy zwrócić uwagę, że charakteryzują się stałą budową a ich intonacja ma charakter wznosząco – opadający.
Podsumowując Bogurodzica ze względu na swoja niezwykłość i wiek jej powstania stanowi jeden z najstarszych zabytków języka polskiego. Jest to utwór trudny do analizy gdyż zawiera szereg archaizmów leksykalnych – wyrazów, które już dziś nie są znane i używane np.: gospodzie – pan, bożyc – syn Boży, przebyt – przebywanie itp. A także archaizmy fleksyjne i fonetyczne. Przykładem pierwszych jest np.: spuści, pyszczy tryb rozkazujący czy Bogurodzica, dziewica mianownik w funkcji wołacza. Drugich natomiast brak przegłosu np.: zwolena.
