Biografia
Eliza z Pawłowskich Orzeszkowa urodziła się 6 czerwca 1841 roku, w Milkowszczyźnie w zamożnej rodzinie mieszczańskiej. W wieku jedenastu lat matka oddała ją na pensję panien sakramentek w Warszawie. W 1858 roku Eliza wyszła za mąż za właściciela ziemskiego Piotra Orzeszkę i zamieszkała w majątku męża, w Ludwinowie. Lata spędzone w Ludwinowie to okres pracy oświatowej wśród ludu. W czasie powstania styczniowego przewoziła pocztę, dostarczała żywność, szyła konfederatki, a także udzielała pomocy Trauguttowi, przewożąc go do granicy Królestwa Polskiego.
Po zesłaniu męża, w 1865 roku, wróciła do Milkowszczyzny, gdzie postanowiła zająć się pracą pisarską. Powstają opowiadanie „Obrazek z lat głodowych” oraz powieści: „Pan Graba” i „Cnotliwi”.
W 1869 roku przenosi się na stałe do Grodna, gdzie kontynuuje pracę pisarską. Pisała szybko i dużo, a jej utwory spotykały się z dość ostrą i negatywną krytyką. Dopiero powieść „Marta” i broszura „Kilka słów o kobietach” przyniosły jej rozgłos i wysunęły Orzeszkową na czoło polskiego ruchu feministycznego.
Lata 1877 – 1891 obejmują dojrzałą twórczość pisarki. Powstały wtedy powieści realistyczne, których główną tematykę stanowiły konflikty społeczne i narodowe, sprawa żydowska, życie chłopa i wsi. W kolejnych latach powstają takie arcydzieła jak „Nad Niemnem” i „Cham”.
W 1894 roku Eliza wyszła za mąż za Stanisława Nahorskiego, z którym łączyło ją wieloletnie uczucie. Prowadzi tajną szkołę dla młodych dziewcząt. Po nagłej śmierci męża długo nie może wrócić do formy. Ostatni etap twórczości pisarki to zwrot ku tematyce religijnej i etycznej. Utwory z tego okresu, niektóre pisane prozą poetycką, są przepełnione liryzmem.
Ostatnim osiągnięciem pisarki jest cykl nowel „Gloria victis”, w którym wraca do czasów swego dzieciństwa, a przede wszystkim do wydarzeń powstania styczniowego.
Eliza Orzeszkowa zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie.
„Gloria victis” E. Orzeszkowa
„Gloria victis” (Chwała zwyciężonym”) to opowiadanie relacjonujące przebieg jednego z epizodów powstania styczniowego. Poprzez ten utwór poetka składa hołd poległym i wyraża przekonanie, że ofiary poniesione w walce nie były daremne, a przyszłe pokolenia docenią ich wielkość i wagę.
Poleski las opowiada historię zbiorowej mogiły powstańczej, który był świadkiem walk, cierpień i nadziei ludzkich. Widzimy Traugutta, którego pisarka porównuje do greckiego boga Leonidasa. Przy jego boku bił się młody Tarłowski, człowiek wrażliwy na piękno przyrody, który bił się z myślami, bo nie potrafił pojąć skąd w ludziach tyle nienawiści, nie rozumiał, dlaczego ludzie nie potrafią żyć w zgodzie i pokoju.
Wbrew swoim przekonaniom Tarłowski bił się dzielni, stanął w obronie wodza. W ostatniej bitwie Tarłowski został postrzelony. Gdy Kozacy zaatakowali szpital, Jagmin ze swoją jazdą rzucił się bronić mordowanych rannych. Obydwaj przyjaciele zginęli. Po latach na miejsce bitwy przyszła Aniela, siostra Tarłowskiego. Z twarzą pełną bólu zostawiła na mogile mały krzyżyk. Wzruszony tą historią wiatr, zerwał się z mogiły wzburzony, zawołał nad całą kulą ziemską „Gloria victis” – Chwała zwyciężonym!
„Tadeusz” E. Orzeszkowa
Nowela ukazuje życie chłopskiej rodziny, parobka Klemensa i jego żony, Chwedory, którzy długo oczekiwali na narodziny synka. Przed narodzinami Tadeuszka Klemens dużo pił i się awanturował. Jednak po narodzinach syna zmienił się i stał się kochającym ojcem. Oboje ciężko pracują na pańskim polu. Pewnego dnia, gdy Tadeuszek ma dwa latka, matka zabiera go ze sobą do pracy. Jednak pochłonięta pracą nie zajmuje się nim. Chłopiec biega po sadzie, zrywa kwiatki i biega za ptaszkami. Gdy widzi sikorkę, podskakuje próbując ją złapać i wtedy wpada do wody. Chłopiec tonie, a nikt go nie ratuje, bo chłopiec znacznie oddalił się od pracujących w polu kobiet. Chłopiec utonął a zapracowani rodzice o niczym nie wiedzieli. Wydarzyła się ogromna tragedia, a rodzice niczego nieświadomi pracowali ciężko jak każdego dnia.
Nowela ukazuje dramatyczne życie chłopów w ówczesnych czasach, którzy muszą pracować od świtu do nocy, pozbawiając często dzieci należytej opieki. Pisarka ukazuje dramat wiejskich dzieci, które pozostawione samym sobie, często narażają się na niebezpieczeństwo. Tadeuszek, chłopiec dwuletni był za mały, by pozostawać bez opieki matki. Doszło do wielkiej tragedii, chłopiec utonął, a rodzice zapracowani, nawet nie wiedzieli, że właśnie wydarzyła się wielka tragedia.
„ABC” E. Orzeszkowa
Nowelka przedstawia historię młodej, biednej dziewczyny, Joanny Lipskiej, mieszkającej w zubożałej dzielnicy, wraz ze swym szesnastoletnim bratem Mieczysławem. Była Ona dobrą, pracowitą, lubianą przez sąsiadów i znajomych dziewczyną. Jej brat pracował jako pomocnik adwokata. Niestety nie zarabiał wiele, więc brakowało im na utrzymanie. Pewnego dnia jedna z sąsiadek, Różycka, porosiła Joasię, aby nauczała jej dzieci, za niewielką opłatą. Joasia się zgodziła i wkrótce przychodziły również dzieci innych sąsiadów, gdyż Joasia była dobrą nauczycielką, pomimo iż nie posiadała żadnego doświadczenia w tym zakresie. Wszystko toczyło się dobrze do dnia, w którym jeden z sąsiadów zauważył działalność Joasi i wydał Ją władzom, ponieważ jej działania były nielegalne, a Ona nie była tego świadoma. Została aresztowana i skazana na 200 franków kary pieniężnej lub 3 miesiące więzienia. Dopiero wtedy Joanna uświadomiła sobie, że działała niezgodnie z prawem. Bała się iść do więzienia, ale wiedziała również, że nie będzie w stanie zapłacić tak wysokiej ceny. Po zakończeniu rozprawy, Mieciek kazał Jej wrócić do domu, a sam poszedł do lichwiarza, zapożyczyć się na wysoki procent, by móc wpłacić karę za siostrę. W domu powiadomił o tym siostrę, co nie było dla niej zadowalające. Kiedy brat wziął się do pracy, Joasia spostrzegła dwójkę dzieci, które przyszły się do niej pouczyć. Niestety Mieciek usłyszał ich rozmowę i przepędził dzieci. Jedno z dzieci uciekło, a drugie schowało się za kanapą i czekało, aż pan wróci do pokoju. Następnie wyszło z ukrycia, usiadło Joasi na kolanach i zaczęło czytać elementarz. Brat usłyszał czytające dziecko, ale tym razem nie przegonił dziecka, tylko kazał zrobić mu herbaty. I tak wraz z dzieckiem Joasia zaczęła czytać elementarz od słów ABC”.
„Dobra pani” E. Orzeszkowa
Nowelka opowiada o kobiecie imieniem Ewelina, która była zamożną wdową, mieszkającą w pałacyku wraz ze służbą. Pewnego dnia, gdy szła ulicami miasta, natknęła się na małą, około pięcioletnią dziewczynkę, której urodą się zachwyciła. Zafascynowana urodą dziecka postanowiła zabrać je do domu za zgodą opiekunów i się nim zaopiekować. Dziewczynka miała na imię Helka. Obie bardzo się ze sobą zaprzyjaźniły i pokochały. Pani Ewelina uczyła dziewczynkę wielu rzeczy, jakie przystały na zamożną dziewczynkę. Rosła z niej niezwykle uzdolniona dziewczynka, dama. Po około 3 latach wyjechały do Włoch. Jednak tuz po powrocie Helka zaczęła się zmieniać. Stawała się coraz brzydszą, niezgrabną, kapryśną, nieznośną i złośliwą damą, co bardzo denerwowało panią Ewelinę. Pewnego dnia kobieta doszła do wniosku, że dziewczyna już jej się znudziła, i nakazała służącej od tej pory zająć się dzieckiem. A sama ponownie wyjechała do Włoch z przyjacielem. Na ten czas, za pieniądze oddali ponownie dziewczynkę do dawnych opiekunów, Janowej i jej mężowi. Miała ona wychowywać się u nich do uzyskania pełnoletniości. Dziewczynce ciężko było zmienić przyzwyczajenia, a Janowej serce się krajało, patrząc jak Helka cierpi. Podczas jednej z wieczerzy dzieci janowej zaczęły dokuczać Helci, co ją bardzo zraniło. Po kolacji janowa poprosiła dziewczynkę, by utuliła do snu małego Kazia. Gdy siedziała na kanapie i rozmyślała, wybiegła z domu wieczorem i biegała znajomymi ulicami. Dotarła pod pałacyk, w którym się niegdyś wychowywała; znalazła psa Elfika, jej dawnego towarzysza zabaw, który był równie zaniedbany jak ona. Przytulała mocno psa i rozmyślała o tym, co kiedyś przeżyła w tym domu. Po niedługim czasie, przemoczoną i przemarzniętą dziewczynkę odnalazł Jan i zabrał Ją do domu, gdzie Ją umyto, przebrano i położono spać.
„Nad Niemnem” E. Orzeszkowa
Główni bohaterowie:
Benedykt Korczyński
Marta Korczyńska
Emilia Korczyńska
Kirło
Kirłowa
Anzelm Bohatyrewicz
Andrzejowa Korczyńska
Justyna Orzelska
Jan Bohatyrewicz
Zygmunt Korczyński
Teofil Różyc
Witold Korczyński
Główne wątki:
W powieści dominują dwa wątki, które toczą się równolegle – wątek związany z osobą Benedykta oraz historia Jana i Justyny.
Charakterystyka społeczeństwa w „Nad Niemnem”
Utwór ukazuje rozległy obraz społeczeństwa polskiego II połowy XIX wieku.
Arystokracja
Orzeszkowa ukazała arystokrację w bardzo negatywnym świetle. Zajmują się głównie sztuką, której nawet nie rozumieją. Choć nie pracują i żyją ze swoich majątków, to jednak nie są zadowoleni ze swojego życia. Nie interesują się sprawami kraju. Są apatyczni i ospali, uciekają w sentymentalne powieści, by zabić nudę. Nie mają żadnych życiowych celów, mają o sobie wysokie mniemanie. Są egoistyczni, zachłanni, myślą tylko o swoich majątkach i pieniądzach, czas spędzają na rozrywkach. Nie interesują się losem bliźnich. Gardzą innymi, są wyniośli i dumni. Żyją według konwenansów. Zasad moralnych nie posiadają.
Ziemiaństwo
Orzeszkowa ukazała tę warstwę jako ludzi trzeźwo myślących. Wykazują cechy patriotyczne. Borykają się ze sprawami codziennymi, ale korzyści z ich pracy nie są przeznaczone dla nich.
Dążą do utrzymania swego statusu majątkowego za wszelka cenę.
Zaścianek
Należy do nich zubożała szlachta. Cechuje ich porządek, dbałość o ład estetyczny. Najważniejszą wartością jest praca. Jest dla nich źródłem utrzymania, cieszą się, że ją mają. Ludzie ci nie boją się ciężkiej pracy, bowiem praca uszlachetnia. Są to uczciwi, dobrzy, serdeczni, przyjacielscy ludzie. Cechuje ich gościnność i prostolinijność. Szanują przeszłość i dbają o tradycje.
Symbolika w „Nad Niemnem”
Mogiła Jana i Cecylii jest symbolem ciężkiej pracy, szacunku do pracy. Jest symbolem miłości ponad podziały społeczne, jest symbolem równości wszystkich ludzi, gdzie nie występują bogaci i biedni, lepsi i gorsi.
Mogiła Powstańców Styczniowych miała wydźwięk głębokiego szacunki i hołdu, jaki autorka oddała poległym. Symbolizuje patriotyzm ponad podziały społeczne, gdzie ramię w ramię idą do walki Andrzej Korczyński i Jan Bohatyrowicz, bo o wiele ważniejszy był cel – niepodległa Polska. Ojczyzna to sprawa wspólna dla wszystkich obywateli. Poetka daje do zrozumienia, że pewne wartości, takie jak: patriotyzm, szacunek dla pracy, odwaga są uniwersalne, ponadczasowe.
Opisy przyrody w „Nad Niemnem”
Opisy przyrody, które zajmują dużą część powieści, są ważnym elementem znaczeniowym w fabule utworu. Za ich pośrednictwem konstruuje pisarka świat, podkreśla jego piękno, związek człowieka z naturą. Szczególną rolę pełni w tych opisach Niemen – scala powieść, łączy wątki, jest obecny w każdej sytuacji powieści. Przyroda jest dla człowieka przyjacielem, nie zagraża mu, ale wspiera w poczynaniach.
Przyroda była świadkiem radości i bólu, życia i śmierci, kryje wiele tajemnic ludzkich. Natura wpływa pozytywnie na ludzi, jest źródłem dobroci, szlachetności i siły bohaterów, których związek z ziemią jest szczególnie silny (Jan Bohatyrowicz, Benedykt Korczyński).
To wspaniałe miejsce nad Niemnem sprawia wrażenie miejsca świętego, idealnego, jedynego, gdzie można żyć i być szczęśliwym. Jest to miejsce, w którym można realizować ideały szlacheckie i wszyscy stają się lepsi.
