Pierwsza powieść nowożytna wydana w 1776 roku. Głównym bohaterem jest tytułowy Mikołaj Doświadczyński, który opowiada swoją historię życia z perspektywy dojrzałego wieku, w formie pamiętników. Mikołaj to człowiek zdolny, lecz niezbyt wykształcony. Mimo jego zdolności, nauka go nie pociągała. Rodzice jego również byli niewykształceni. Ojciec Mikołaja, mimo iż umiał trochę czytać i pisać, nie pogłębiał swojej wiedzy, ani książkami, ani nauką. Cała jego wiedza skupiała się jedynie na kazaniach kościelnych. Również matka Mikołaja była kobietą niewykształconą. Wychowana była na wsi bez żadnych nauk, była ona jedynie przygotowana do życia w małżeństwie, pełnienia roli żony, matki i gospodyni domowej. Praktycznie nie wychodziła z domu. Jedyną jej rozrywką były odpusty w mieście, na które wyjeżdżała. Rodzice chcieli dokształcić swego syna, więc sprowadzili mu domowego nauczyciela, który spodobał się Mikołajowi od pierwszej chwili. Nauczyciel ten zamiast wpajać w niego nauki, opowiadał mu raczej o podróżach, dzięki którym można najszybciej zdobyć dużą wiedzę. Demoralizujący wpływ wychowawcy Damona oraz liczne wojaże w dużych miastach zakończyły się ucieczką przed wierzycielami. Mikołaj trafia na wyspę Nipu, której społeczność zorganizowana jest wedle typowych dla utopii wzorów. Nauki mędrca Xaoo zmieniają Doświadczyńskiego. Z naiwnego, niedoświadczonego fircyka, staje się rozważny, bije z niego patriotyzm i troska o dobro społeczeństwa. Zaczyna odróżniać dobro od zła. Staje się człowiekiem szlachetnym i uczciwym. Zanika w nim naiwność niedoświadczonego młodzieńca. Po powrocie do Polski Mikołaj, jako reformator i patriota, próbuje się włączyć w dzieło naprawy Rzeczypospolitej. Jednak społeczeństwo szlacheckie nie akceptuje jego propozycji, co skłania Mikołaja do wyjazdu. Odnosi porażkę wobec zepsutego społeczeństwa, które uważało jego program za zbyt utopijny. Osiada na wsi i tam próbuje wcielać nipuański model życia wśród swoich najbliższych. Zakończenie utworu ma wydźwięk pesymistyczny. Autor oświadcza, że skoro nie można zmienić świata, to trzeba, chociaż uprawiać swój ogródek.
W utworze autor zawarł krytykę edukacji ówczesnej szlachty. Krytykuje prowincjonalizm szlachty polskiej, zakorzenione nawyki i przyzwyczajenia szlachty, edukację sentymentalną, czyli czytanie romansów i nauczanie przez obcokrajowców, modę na wyjazdy za granicę, które rzadko kończą się pogłębianiem wiedzy, brak zainteresowania młodzieży sprawami kraju. Według autora polska edukacja to nie tylko nauka teoretyczna, ale również praca fizyczna, dzięki której młodzież będzie umiała docenić pracę innych. Również różne wycieczki czy wyjazdy powinny być perspektywą do zdobywania wiedzy praktycznej. Według autora nauka nie powinna skupiać się tylko i wyłącznie na teorii.
Powieść I. Krasickiego jest utworem dydaktycznym, gdyż przedstawia czytelnikowi cechy, które podlegają ostrej krytyce, i które należy zmienić, wyeliminować oraz cechy pozytywne, uwydatnione przez autora, według których czytelnik powinien postępować, i które powinien posiadać. Krasicki ukazał w utworze Mikołaja, jako bohatera godnego naśladowania, bowiem jest on postacią dynamiczną, która przechodzi przemianę. Z człowieka pełnego wad i naiwności, staje się człowiekiem rozważnym, chcącym zmieniać świat, kraj i otoczenie. Wykazuje pełne zainteresowanie losami kraju, odróżnia dobro od zła. Z nieopierzonego chłopca, staje się doświadczonym mężczyzną, wrażliwym na potrzeby innych.
