„Ferdydurke” W. Gombrowicz – teoria formy
W powieści Ferdydurke autorstwa Witolda Gombrowicza, kluczowym pojęciem jest forma. Pod hasłem forma należy rozumieć wszystkie elementy, cechy życia i zachowania człowieka, które zostały mu narzucone, są to więc: konwenanse i stereotypy kulturowe, gesty, sposób bycia i zachowania. Gombrowicza interesowały bowiem kontakty międzyludzkie oraz prezentowane na ich drodze zachowania. Dodatkowo autor podkreśla zagadnienie osobistej walki, którą każdy człowiek toczy z formą oraz bezcelowość tego procesu, jak dowiadujemy się bowiem z książki formy nie da się wyzbyć. Główny bohater Józio Kowalski trzydziestoletni, nieokreślony mężczyzna a zarazem narrator, którego możemy utożsamiać z samym autorem usilnie choć bezskutecznie próbuje uciec od formy. Aby móc ukazać tematykę formy oraz walki z nią przedstawioną przez Witolda Gombrowicza należy omówić poszczególne kręgi występujące w lekturze oraz związane z nimi osoby.
Tematyka formy rozpoczyna się wraz z pojawianiem się profesora Pimko, to on bowiem mimo niechęci Józia Kowalskiego wtłacza go w formę uczniowską, gdzie trzydziestoletni mężczyzna musi odnaleźć się w szkole jako piętnastolatek. Ten epizod rozpoczyna ciąg zdarzeń i walki z formą ukazany w trzech częściach powieści.
Szkoła: to początek budowania formy, który wywołał profesor Pimko zmuszając swego dawnego ucznia Józia do ponownej nauki. To właśnie tu obserwujemy rozwój formy. Szkoła ta ukazuje bezsens sytuacji, jako placówka wychowawcza z założenia powinna bowiem kształtować swych podopiecznych na obywateli i ułatwiać im poprawną socjalizację. Niestety ta szkoła to jedynie zbiór nauczycieli i uczniów, którzy pozostają oderwani od rzeczywistości. Żaden z nauczycieli nie potrafi już myśleć samodzielnie, nauka opiera się więc na wpajaniu przestarzałych i pustych stereotypów. Jednym z bardziej dobitnych przykładów tej sytuacji jest następujący cytat: „…wielkim poetą! Zapamiętajcie to sobie, bo ważne! Dlaczego kochamy? Bo wielkim poetą był!…”. To wywód nauczyciela na temat poezji Juliusza Słowackiego, jak widać uczniowie nie muszą myśleć, oceniać a jedynie przyjąć znane i utarte slogany i hasła. Podopieczni przebywający w szkole nie potrafią zaradzić sytuacji mimo prób pozostają pod silnym wpływem narzuconej im formy, powoli gubiąc własną osobowość: „zatraciwszy wszelki kontakt z życiem i z rzeczywistoścą, prasowani przez wszystkie odłamy , kierunki i prądy”. Uczniowie próbują wyłamać się z reżimu forsując pomiędzy sobą własne formy, przykładem jest walka Syfona i Miętusa, każdy z nich próbował narzucić formę drugiemu, w wyniku tej walki wygrał Miętus, odarł z niewinności kolegę: „zgwałceniem Syfona przez uszy”. Niestety pokonany popełnił samobójstwo a wygrany już nigdy nie uwolnił się od swoich min. Szkolna forma rozpada się w momencie ogólnej bójki, powstaje chaos i dekonstrukcja, niestety główny bohater nie jest wolny, profesor Pimko szybko przerzuca go w kolejną formę- dom Młodziaków.
Dom Młodziaków, to kolejne miejsce budowania formy, panujące tu obyczaje i zachowania sprawiają, że bohater Józio przemienia się w staroświeckiego kawalera zakochanego w jednej z pensjonarek Zucie. Młodzikowie swą postawą reprezentują nowoczesność dlatego też interesują się sportem, demonstracjami oraz odrzucają wszelkie przesądy. Gombrowicz ukazuje jednak absurd tej sytuacji okazuje się, że państwo Młodziakowie na siłę próbują utrzymać formę. Pani Młodziakowa w obawie o zdemaskowania namawia Zutę do zajścia w ciąże z nieznajomym, jak widać ona sama zamknięta jest w kolejnej formie – pozorów i niedojrzałości : „gardziła ona dojrzałością, a raczej niedojrzałość była dla niej dojrzałością”. Główny bohater, który próbuje uciec przed jakąkolwiek formą szybko doprowadza do rozbicia obecnej. Wprowadzając dekonstrukcję i absurdalne elementy jak okaleczona mucha w pantoflu czy profesor I Kopyrda w szafie doprowadza do bójki. Podobnie jak w szkole forma zostaje rozbita poprzez eskalację destruktywnych elementów i chaos.
Dwór Ziemiańskich, w tym miejscu autor ukazał na jakich zasadach funkcjonuje forma konserwatyzmu i tradycji. Miętus i Józio znaleźli się tu gdyż podczas ucieczki spotkali ciotkę bohatera Hurlecką. Józio znów zostaje wtłoczony w formę, tym razem stając się siostrzeńcem. W domy państwa widać wyraźną granicę pomiędzy ziemiaństwem a pospólstwem. Ludzie ci żyją na dwóch rożnych płaszczyznach, osobą która pragnie nawiązać kontakt pomiędzy stronami jest Miętus. Jego starania nie przynoszą jednak skutków, zostaje posądzony o naruszanie struktury, jak można bowiem bratać się z ludem gdy zachowanie to nie przystoi do formy. Miętus w ostateczności doprowadza do rozbicia formy, skłaniając Walka do uderzenia go, wywołuje skandal. Gdy cała wieś zajmuje się tą sprawą główny Bohater Józio porywa Zosię. Niestety i tym razem nie uciekł od formy wszedł w rolę romantycznego porywacza. Ostatecznie nasuwa się więc tylko jeden wniosek od formy nie da się uciec.
Autor we wszystkich częściach powieści próbował ukazać zagadnienie formy, proces jej budowy a także rozpadu. Ukazał również, że bez względu na opór jednostki forma oddziałuje na zachowania i osobowość człowieka. Ucieczka jest bezsensowna z jednej formy przechodzi się bowiem w drugą.
Należy więc jednoznacznie powiedzieć, że powieść Ferdydurke ukazuje człowieka współczesnego, który podlega szerokim wpływom kulturalnym oraz społecznym. Na każdą jednostkę ludzką oddziałują różnorodne formy: słabe, silne, dojrzałe , niedojrzałe. Człowiek próbując odnaleźć się w świecie pozostaje więc rozdarty pomiędzy formę skończoną i niedojrzałą.
