Zabytki języka polskiego – podział i rodzaje
Zabytki języka polskiego obejmują nie tylko najstarsze polskie teksty bogate w archaizmu leksykalne czy fonetyczne ale także pojedyncze polskie nazwy czy słowa, które można odnaleźć w historycznych dokumentach. To właśnie z tego względu podejmując się omawiania tematyki zawsze konkretny zabytek językowy należy zaliczyć do konkretnego działu. Zabytki języka polskiego dzielimy bowiem na następujące grupy:
1.Najdawniejsze – nazwy polskie w tekstach łacińskich, w tym należy wymienić:
–Geograf Bawarski – to słynne dzieło zawierające opis średniowiecznej Europy pochodzące z IX w. Odnajdujemy w nim polskie nazewnictwo jak: Opolanie, Dziadoszanie.
– Dagome index – czyli dokument w którym Mieszko I oddaje ówczesne państwo polskie pod opiekę samego papieża w roku 990. W tym dziele również odnajdujemy polskie nazwy jak :Kraków czy Odra.
– Kronika Thietmara – opisująca walki polsko – niemieckie w której również występują polskie nazwy np. Dziadoszyce
2. Zabytki języka polskiego zawarte w Bulli gnieźnieńskiej pochodzącej z XII w. Dzieło zawiera rejestr dóbr arcybiskupstwa a w tym aż 410 wyrazów polskich. Należy jednak zaznaczyć, że zabytek ten podlega wewnętrznemu podziałowi na:
– nazwy miejsc: pochodzące od ukształtowania terenu np. Łęczyca, od nazw osób np. Hermanowo od ziem Hermana, od potomków założycieli np. Janowice, Janowic syn Jana
– nazwy osobowe: imiona dwuczłonowe np.: Bogu- sław, Boży -dar, skróty i zdrobnienia, przezwiska np. Gęba, zapożyczenia z innych języków np. Pior.
3.XIII w. Z tego okresu pochodzi bardzo cenny zabytek języka polskiego, pierwsze całe zdanie napisane po polsku. Zawiera się ono w Księdze Henrykowskiej opisującej dzieje klasztoru cystersów. Jego dokładne brzmienie to jak mówi cytat: „daj, ać ja bobruszę, a ty poczywaj”. Słowa te wypowiada chłop do swej żony podczas mielenia w żarnach.
4. Kolejna grupa zabytków językowych to już całościowe teksty z okresu średniowiecza pochodzące z XIII i XIV w. Do tej grupy zalicza się: Bogurodzicę, pieśń maryjną powstałą w XIII wieku a spisaną w XV, Kazania świętokrzyskie z XIV w., Kazania gnieźnieńskie z XV w., Psałterz floriański XIV w., Psałterz puławski XV w., Biblia królowej Zofii XV w. Do tej grupy zabytków zalicza się również teksty świeckie i nie związane z tematyka religijną, w tym: O zachowaniu przy stole, Satyra na leniwych chłopów, Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, Legenda o św. Aleksym, Żale matki boskiej nad krzyżem.
5. Należy zaznaczyć, że jako odrębna grupę zabytków można wymienić polską poezję religijną, która zajmowała bardzo istotne miejsce w epoce średniowiecza. Znajdziemy tu Bogurodzicę ale także staropolską wersję żywota św. Aleksego, Lament świętokrzyski oraz znane i wciąż funkcjonujące modlitwy Ojcze nasz i Zdrowaś Mario.