Temat: WIEŚ I MIASTO JAKO DWIE PRZESTRZENIE ZYCIOWE, INSPIRUJACE PISARZY W ROZNYCH EPOKACH. OMOW NA WYBRANYCH PRZYKLADACH LITERACKICH.
Miasto i wieś to dwie przestrzenie życiowe, które są inspiracją pisarzy od zarania dziejów po czasy współczesne. Pisząc o mieście, zwykle analizuje się jego rozwój cywilizacyjny kulturowy, oświatowy, działalność społeczną czy polityczną mieszkańców itp. Wielu ludzi uważa, ze w mieście żyje się wygodniej niż na wsi, ma się lepszy dostęp do wszelkich ośrodków kulturalno-oświatowych, szybciej oswaja się z technicznymi nowinkami. W przeciwieństwie jednak do życia na wsi żyje się tu w ciągłym pośpiechu, częściej zapada na choroby cywilizacyjne, jest się mniej odpornym na zły wpływ środowiska. Motyw miasta w literaturze pojawia się niemal zawsze w opozycji do motywu wsi. Miasto jest złe, nieprzyjazne człowiekowi, ma destrukcyjny wpływ na rozwój charakteru i osobowości człowieka W mieście szerzy się anarchia i rozpusta, wszędzie czai się niebezpieczeństwo, ludzie są anonimowi. Ale miasto może również wywoływać mile wspomnienia. To miasto dzieciństwa, miejsce, w którym się wychowywało, zdobywało doświadczenie, do którego zawsze powraca się z sentymentem. Wieś budzi u ludzi mieszkających w mieście jednoznaczne skojarzenia – z ciszą, spokojem, smacznym i zdrowym jedzeniem, odpoczynkiem. Dla mieszkańców wsi jest ona dornem, miejscem pracy . Prowincja budzi zwykle jednoznacznie negatywne skojarzenia z ciasnotą horyzontów, zacofaniem. Wieś i miasto są częstymi motywami literackim, bywają miejscem akcji, są miejscem szczęścia, arkadią, miejscem spokoju, ukojenia, ale również biedy, cierpienia, morderstw itp. W swojej pracy ukaże Państwu te utwory, w których motywy wsi i miasta są ujęte oryginalnie, w sposób znaczący dla dzieła i dla jego bohaterów. A zatem przyjrzyjmy się im nieco bliżej.
Ks. Rodzaju Roz. 18-19. Pierwszym dziełem, jakie Państwu przybliżę, będzie „Biblia”. Mam tu na myśli opowieść o „Sodomie i Gomorze”. Pewnego dnia Bóg do Sodomy i Gomory, by zobaczyć, czy rzeczywiście mieszkający tam ludzie postępują wbrew Jego zasadom. Abraham zdziwił się, że Bóg może zniszczyć miasta, ponieważ być może żyją tam także ludzie dobrzy. Bóg obiecał, że gdy znajdzie nawet dziesięciu sprawiedliwych, ocali miasto. Kiedy dwaj aniołowie przybyli do Sodomy, spotkali Lota, a ten zaprosił ich do domu. Po posiłku mieli iść spać, ale mężczyźni z miasta otoczyli dom i zażądali, aby Lot wydał im przybyszów, ponieważ chcą z nimi poswawolić. Lot przestraszył się, wyszedł do mieszkańców Sodomy i zaryglował za sobą drzwi. Zaproponował mężczyznom wydanie swoich córek, ale ci domagali się nowoprzybyłych i usiłowali wyważyć drzwi. Aniołowie porazili mężczyzn ślepotą, Lota natomiast wciągnęli do środka. Bóg postanowił ostatecznie zniszczyć miasta. Jednak Lot nie do końca wierzył Panu, aniołowie wyciągnęli go więc z całą rodziną poza miasto. Gdy Lot wraz z bliskimi był już daleko od miast, wówczas Bóg spuścił na Sodomę i Gomorę deszcz siarki i ognia, niszcząc całą roślinność i skazując mieszkańców na niechybną śmierć. Jednak Lot nie dotarł do Soaru ze swoją żoną, ponieważ ta wbrew woli Pana obejrzała się za siebie i stała się słupem soli. Następnego dnia Abraham poszedł na miejsce, w którym poprzedniego dnia rozmawiał z Panem. Spojrzał w stronę Sodomy i Gomory i zobaczył jedynie pusty obszar, nad którym unosiły się dymy. Sodoma i gomora ukazane są ono jako miejsca, które mają destrukcyjny wpływ na człowieka, szerzą się w nich zło, rozwiązłość, zgorszenie i rozpusta.
Kolejnym będzie „Pieśń świętojańska o sobótce”. Utwór Kochanowskiego w bezpośredni sposób nawiązuje do epody Horacego, „Beatus Ule”. U podstaw filozoficznych tego wiersza leży przekonanie poety, że ład na świecie człowiek zawdzięcza Bogu i jego nieskończonemu miłosierdziu. Przyroda, a właściwie cała natura, została stworzona przez Najwyższego dla pożytku człowieka, który musi ją zrozumieć i właściwie wykorzystać. Humanistyczne przekonanie renesansu głosiło, że Stwórca kieruje sprawami świata i obdarza człowieka dobrodziejstwami, które są trwałe i wieczne, jak ład natury. Życie na wsi to źródło wysokich wartości – tu człowiek „bez wszelakiej lichwy żywię”. Wieś jest „spokojna i wesoła”, gdyż jej mieszkańcy żyją tu zgodnie z rytmem i prawami natury. Kochanowski głosi wyższość pracy na roli nad np. losem dworzanina lub żeglarza – te zajęcia wydają mu się niebezpieczne i niesatysfakcjonujące. Wieś to prawdziwy „raj na ziemi”, Arkadia. Czas płynie tu wolno i spokojnie. Jedną z najważniejszych wartości jest rodzina. Wszyscy jej członkowie okazują sobie miłość i szanują się nawzajem. Najistotniejszą nauką, jaką starzy mogą przekazać młodym, jest „przestawać na małe,/wstyd i cnotę chować w cale”. A więc to właśnie ludzie żyjący na wsi hołdują stoickim hasłom, które przyjęli humaniści- „złotego środka” i „stateczności”, czyli zachowywania jednakowego spokoju w przypadku radości, jak i mniej fortunnych wydarzeń.
Spójrzmy teraz na „Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza. Nowela Sienkiewicza porusza niezwykle ważną w okresie pozytywizmu „kwestię chłopską”. Celem pisarza było zwrócenie uwagi czytelnika na konsekwencje wielowiekowej ciemnoty chłopów i izolowania się dworu od wsi. Rodzina Rzepów zostaje wplątana w misterną intrygę pozbawionego skrupułów pisarza gminnego Zołzikiewicza. który chcąc uwieść piękną Marysię Rzepową, namawia wójta, by „zapisał do poboru” jej męża. Młoda kobieta jest zrozpaczona perspektywą utraty Wawrzona, jedynego żywiciela rodziny; nie zdaje sobie przy tym sprawy, że właśnie dlatego jej mąż nie może zostać powołany do wojska. Marysia bezskutecznie szuka pomocy w urzędach, dworze i u księdza – wszyscy zbywają ją lub lekceważą. W końcu – zdesperowana – oddaje się Zołzikiewiczowi, jej mąż, wstrząśnięty zdradą, zabija żonę i podpala dwór. Sienkiewicz, operując metodami naturalistycznego opisu, pokazuje splot tragicznych okoliczności, które doprowadzają bohaterów do katastrofy. Odpowiedzialnością za zaistniałą na wsi sytuację pisarz obarcza dwór, kościół i urzędy. Ich bezduszność i brak zainteresowania sprawami ludu może doprowadzić do tragedii. Szczególną winę wobec chłopów ponosi dwór – to szlachta przez wiele wieków zaniedbywała chłopów nie przygotowała ich do samodzielnego życia. Włościanom, którzy właśnie wyszli z pańszczyzny, trudno jest odnaleźć się w skomplikowanym układzie społecznym. Obowiązkiem warstw wykształconych jest okazać im pomoc. Uwłaszczony chłop zyskuje wolność, ale traci jednocześnie oparcie w autorytecie szlachty. Sienkiewicz odwoływał się tu do pozytywistycznej idei pracy u podstaw – warstwy wykształcone muszą zaktywizować chłopów, spowodować, by czuli się pełnoprawnymi obywatelami.
Bardzo prawdziwie opisane miasta odnajdziemy także w literaturze pozytywizmu. Wynika to z faktu, iż w epoce tej dominował prąd literacki zwany realizmem. Istotą realizmu jest wierne naśladowanie w dziele literackim rzeczywistości otaczającej zarówno twórcę, jak odbiorcę. Nadrzędną estetyką realizmu była, wypracowana jeszcze w antyku, estetyka mimetyczna (mimesis – naśladowanie, obrazowanie, odzwierciedlanie). Pisarz powinien więc dbać o stworzenie artystycznej wizji świata w taki sposób, aby była ona jak najbliższa światu realnie istniejącemu. Można to osiągnąć poprzez wnikliwą obserwację rzeczywistości, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących ludźmi oraz naturą. Świat przedstawiony utworu literackiego powinien być ukazany, w myśl założeń realizmu, z perspektywy przeciętnego odbiorcy.
W taki sposób rzeczywistość Petersburga ukazał Fiodor Dostojewski w „Zbrodni i karze”. Pisarz umiejscowił akcję w okolicach Placu Siennego, w rejonie zamieszkałym przez biedotę, ubogich rzemieślników i lumpenploretariatu. Petersburg widziany oczami pisarza jest pozbawiony cech stolicy wielkiego imperium, monumentalnych pałaców bogatych świątyń, to miasto brudne, pełne błota, kurzu, śmierdzących knajp, wąskich uliczek, ciemnych zaułków. Petersburg w powieści jest autentycznym, realnym miastem z ulicami, parkami, dzielnicami, które można bez trudu zidentyfikować. Dostojewski opisał miasto na podstawie dostępnej mu w jego czasach publicystyki oraz kronik kryminalnych. Przedstawił panujące wtedy realia: wszędzie szerzyły się patologie społeczne, przede wszystkim alkoholizm i prostytucja również zbrodnie były częstym zjawiskiem w Petersburgu.
Miastem zróżnicowanym społecznie jest Warszawa z powieści „Laka” Bolesława Prusa. Opisując Warszawę, pisarz starał się uwzględnić jej praw dziwą topografię, a także rzeczywistą sytuację panującą w XIX v. Miasto ukazane zostało jako rozległa przestrzeń, w której, jak w soczewce, ogniskują się wszystkie problemy i konflikty narodu. Mamy tu świat arystokratyczny, Żyjący jedynie własnymi sprawami, spędzający na rozrywkach, uciechach, zabawach itp. Obok zaś pojawia się obraz nędzy brudu i niedostatku, ludzkiego upadku i zgnilizny, czego dowodem jest jedna z warszawskich dzielnic – Powiśle. Kolejne miasto, jakie pojawia się w Lalce to Paryż Prus przedstawił jednak w zupełnie innym świetle, niż został opisany Balzak w Komedii ludzkiej. Paryż dla Prusa to miasto idealne. Zostało ono ukazane ja-utopia, miejsce, w którym żyje harmonijne społeczeństwo, a prężna cywilizacja potrafi sprostać problemom przyszłości. Prus w opisach a zwracał uwagę przede wszystkim na następujące czynniki: kult (ludzie pracują 16 godzin na dobę), funkcjonalność przestrzeni i tektonicznej, wiara w postęp naukowy, który udoskonali świat (wynalazek Geista – metal lżejszy od powietrza), pogoda, grzeczność i życzliwość mieszkańców, brak przesądów Paryż jawi się jako wzór ta spełniającego wymogi nowoczesnej cywilizacji.
Spójrzmy jeszcze na cykl sonetów Jana Kasprowicza. Cykl sonetów „Z chałupy” to czterdzieści wierszy, których tematem jest życie na wsi kujawskiej, z której poeta pochodził. W sonetach tych widać wyraźnie solidarność Kasprowicza ze skrzywdzonymi i cierpiącymi, a forma tych wierszy-migawkowe ujęcie postaw, doskonale uchwycone w szczegółach realia życia oraz stylizacja językowa nadały im charakter wiarygodnego dokumentu. „Sonet I” wprowadza czytelnika w tematykę całego cyklu. Jest przedstawieniem krajobrazu wiejskiego, chat na piaszczystym wzgórzu i sadów. Z oddali ten krajobraz wydaje się piękny i sielski, gdy jednak autor przybliża się do wsi, widzi, że „płot się wali; piołun na podwórkach”. W kolejnych sonetach Kasprowicz ukazuje losy różnych mieszkańców wsi. W „Sonecie XI” będzie to skarga zakochanego chłopaka, który nie może poślubić ukochanej dziewczyny, gdyż jest ona córką bogatego gospodarza, a on tylko parobkiem. „Sonet XV” to opowieść o losach wyrobnicy, która po śmierci męża, bez pieniędzy na utrzymanie, musiała odejść ze wsi: „na wiatr się puściła – na dolę”. Tułała się od wioski do wioski, najmując do najgorszej pracy, aż postarzała się i nikt nie chciał jej zatrudnić: „Trza pójść w żebry, trza żyć z łaski boskiej…/ I dziś zmarłą znaleźli na gruncie”. Sonety „Z chałupy” to cykl wyrazistych, głęboko poruszających obrazów, przedstawiających wiejskie życie. Kasprowicz chciał w ten sposób swemu czytelnikowi uzmysłowić panującą na wsi biedę. A jako że sam wywodził się z małej wioski Szymborze na Kujawach, znał biedę najlepiej, bo z własnego doświadczenia: „Tu rżą konie, ryczą chude krowy”.
Motyw „ziemi obiecanej”- Kanaan pojawia się w Księdze Wyjścia Starego Testamentu. Kanaan był to kraj obiecany przez Boga-Jahwe narodowi wybranemu . Reymont sprytnie wykorzystał ten motyw w swojej powieści pt. „Ziemia obiecana”, ukazując Łódź jako, jako miasto do którego zmierzały rzesze ludzi ubogich i rolników z nadzieją na zdobycie pracy i zarobki. Powieść opisuje historię gwałtownie rozwijającej się Łodzi, która w krótkim czasie zmieniła się z małej osady w miasto przemysłowe, stwarzała wspaniałe możliwości zaprezentowania talentu obserwatorskiego Reymonta, który z nieukrywaną lubością śledził zabiegi, „kanty”, twardą wolę wybicia się, zdobycia pieniędzy, wdarcia się możliwie szybko na najwyższe szczeble społecznej drabiny jako typowe cechy tak zwanych „lodzermenszów”, co z niemieckiego oznacza dosłownie łódzki człowiek. Tym mianem określano przedsiębiorców łódzkich rozwoju miasta u schyłku XIX wieku. Pisarz pokazał bardzo bogatą galerię postaci, scharakteryzował wiele społecznych środowisk, przedstawił także antagonizmy narodowo-rasowe, polegające na rywalizacji żywiołu niemieckiego, żydowskiego i polskiego. Z powieści łatwo odczytać akcent antysemicki, która jest po części oskarżeniem środowiska żydowskiego o to, że przyswoiło sobie same negatywne cechy właściwe dla życia w mieście. Losy bohaterów zostały wtopione w obraz fabrycznego miasta, świata maszyn dominującego nad światem ludzkim. Łódź Reymonta to „potężny wir”, „polip”, który wyrasta bezładnie i gwałtownie w zacofanym społecznie i gospodarczo kraju, w okresie polskiej rewolucji przemysłowej. Z niezwykłym pietyzmem i dokładnością, charakterystyczną dla naturalistów opisuje brzydotę pełnych błota, pozbawionych kanalizacji ulic, brudny deszcz spływający po zakurzonych oknach, bryły fabryk, czerwieniejące „bolesnym tonem miasta odartego ze skóry”, stare, walące się , odrapane kamienice. „Ziemia obiecana” jest z założenia powieścią antyurbanistyczną. Jak wielu przedstawicieli „fin de siѐcle’u” Reymont również uważał, że współczesne miasto jest świadectwem katastrofalnych skutków, jakie niesie rozwój cywilizacji. Stąd u niego przeciwstawienie miastu wsi. Pisarz kontrastuje Łódź z Kurowem, gdzie mieszka ojciec Karola Borowieckiego. Wieś przedstawia autor niemalże jako arkadię, podczas gdy Łódź to ziemskie piekło. W rzeczywistości miasto okazało się jednak wielkim molochem, potworem, w którym panowały okrutne warunki.
Symbolicznego wymiaru miasta jako miejsca zagrożenia nabiera przestrzeń opisana w wierszu Zbigniewa Herberta pt. „Raport z oblężonego miasta”. Podmiot liryczny pełni tu rolę kronikarza, reportera, zdającego relację z tego, co zobaczył. W oblężonym mieście rozgrywa się apokalipsa, nie ma żywności, ludzie żyją w niepewności. Dla mieszkańców miasta wojna stała się elementem życia, zmieniła ich świadomość: „nasze dzieci nie lubią bajek bawią się w zabijanie”. Obrońcy mają świadomość, że ich liczba maleje; „cmentarze rosną maleje obrońców”. Rola obrońców ma jednak decydujące znaczenie. Zachowanie przez nich godności, pozwoli przetrwać trudny okres niewoli i ochroni miasto przed całkowitym zniszczeniem.
W literaturze współczesnej wciąż przewija się motyw miasta zagrożonego. W powieści „Dżuma” Alberta Camusa na przykład takim miastem staje się Oran. Wybucha epidemia dżumy i miasto na dziewięć (tyle trwa akcja powieści) staje się przestrzenią zamkniętą, nikomu nie wolno go opuścić, nikogo też się nie wpuszcza. Oran w powieści został przedstawiony jako miasto brzydkie, nudne, apatyczne, nazbyt spokojne, niemal senne. Wybuch epidemii stał się dla jego mieszkańców pobudką, kataklizm dżumy zmusił do działania Miasto przezywające epidemię zostało odizolowane od świata, ale życie toczyło się tu dalej. Ludzie różnie reagowali na epidemię: dla jednych dżuma była złem, które należy zwalczyć, by się nie rozprzestrzeniało (Rieux, Grand, Tarrou), dla innych dżuma stała się bodźcem do wewnętrznej przemiany (Rambert), dla jeszcze innych miasto dotknięte epidemią stało się doskonałym schronieniem, bądź tez miejscem, w którym można robić dobre interesy (Cottard).
Podsumowując, motywy miasta i wsi były podejmowane przez twórców niemal każdej epoki literackiej. Miasto to miejsce, gdzie rozgrywały się zwykle ważne wydarzenia polityczne, historyczne, obyczajowe. Ta przestrzeń stawała się świadectwem danej epoki. Nie można jednak zapominać, ze jest to temat, który istnieje w ścisłym związki, z dorobkiem ludzkich dokonań, sposobem życia jego mieszkańców itp. W przeciwieństwie do wsi, w której nadrzędną rolę pełni przyroda nadająca życiu stały rytm, miasto jest zdominowane głównie przez działania człowieka. To on jest twórcą miasta i jako niedoskonały, i omylny może tworzyć przestrzeń mającą wpływ na psychikę i zachowanie innych ludzi. Wieś – arkadia, wieś – więzienie, prowincja – miejsce ciemnoty i zacofania, wieś – miejsce szczęśliwego dzieciństwa to tylko niektóre portrety wsi opisanej w literaturze nie tylko polskiej, ale i powszechnej. Niewątpliwie motyw wsi jest często przywoływany w utworach literackich, wieś jest szczególnym miejscem i być może pociąga dlatego, że człowiek może tu żyć w harmonii z przyrodą, czuje się mniej skrępowany niż w mieście, wolny, swobodny. Temat miasta i wsi jako dwóch przestrzeni życiowych człowieka jest zagadnieniem bardzo popularnym jak widzimy, ale sposób ukazania tych motywów jest zróżnicowany i uzależniony od zamysłu autora i rzeczywistości w jakiej żył. Zarówno miasto, jak i wieś mogą być przestrzenią przyjazną człowiekowi, jak i mającą na niego destrukcyjny wpływ. Dziękuję.
Imię i nazwisko: Data:
Klasa:
Pesel:
KONSPEKT
Temat: WIES I MIASTO JAKO DWIE PRZESTRZENIE ZYCIOWE, INSPIRUJACE PISARZY W ROZNYCH EPOKACH. OMOW NA WYBRANYCH PRZYKLADACH LITERACKICH.
I .Literatura podmiotu:
1.Camus, A. Dżuma. Lublin: Wydawnictwo BIBLIOS, 2001.
2.Dostojewski, F. Zbrodnia i kara. Kraków: Wydawnictwo „SPES”, 2000.
3.Herbert, Z. Raport z oblężonego miasta[w:] tegoż, Wiersze. Warszawa: WYDAWNICTWA ALFA,1998.
4.Kasprowicz, J. Sonet I, XI, XV[w:] tegoż, Z chałupy. Wrocław: Wydawnictwo Siedmioróg, 2003.
5.Kochanowski, J. Pieśń świętojańska…[w:] tegoż, Pieśni. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa ,2005.
6. Księga Rodzaju [w:]Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Warszawa: PAX, 1973. Roz. 18-19.
7.Prus, B. Lalka. Warszawa: Świat książki, 2006.
8.Reymont, W. Ziemia obiecana. Warszawa: wydawnictwo Kram, 2002.
9.Sienkiewicz, H. Szkice węglem[w:] tegoż, Nowele. Warszawa: Orkla Press Polska sp. z o.o. ,2006.
II. Literatura przedmiotu:
1.Kaczmarczyk, M. Encyklopedia szkolna. Kraków: Wydawnictwo ”GREG”,2008.
2.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od antyku do oświecenia. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
3.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od romantyzmu do współczesności. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
4.Stopka, D. Słownik motywów literackich. Kraków: Wydawnictwo GREG,2004.Miasto, wieś.
5. Zawadzki, A. Epoki literackie. Bielsko-Biała: „ Wydawnictwo PARK Sp. z o.o.”, 2007.
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1)Określenie problemu:
* miasto i wieś to dwie przestrzenie życiowe, które są inspiracją pisarzy od zarania dziejów po czasy współczesne;
2)Kolejność prezentowanych argumentów (treści): motyw miasta i wsi w różnym wymiarze:
* „Księga rodzaju”- Sodoma i Gomora jako miasta grzechu i rozpusty, mające destrukcyjny wpływ na człowieka;
* ,Pieśni świętojańskiej o Sobótce”- wieś jako miejsce sielankowe, swoista arkadia;
* „Szkice węglem” jako ukazanie wzajemnej nieufności chłopów i dworu;
* „Zbrodnia i kara”- Petersburg jako miasto brudne, pełne błota, kurzu, śmierdzących knajp, wąskich uliczek, ciemnych zaułków;
* „Lalka”- jako niezwykle przejmujący i sugestywny obraz Warszawy, pełen szczegółów pozornie niemających znaczenia, a w istotny sposób budujących atmosferę miasta; jako miasto zróżnicowane społecznie;
* „Z chałupy”- wieś jako „arkadia negatywna”;
* „Ziemia obiecana”- jako wieś i miasto zestawione ze sobą na zasadzie kontrastu: wieś- arkadia, Łódź- ziemskie piekło;
* „Raport z oblężonego miasta”- jako apokaliptyczna wizja miasta;
* „Dżuma”- jako miasto brzydkie, nudne, apatyczne, nazbyt spokojne, niemal senne; jako miasto dotknięte epidemią;
3)Wnioski:
*motywy miasta i wsi były podejmowane przez twórców niemal każdej epoki literackiej. Miasto to miejsce, gdzie rozgrywały się zwykle ważne wydarzenia polityczne, historyczne, obyczajowe; ta przestrzeń stawała się świadectwem danej epoki; nie można jednak zapominać, ze jest to temat, który istnieje w ścisłym związki, z dorobkiem ludzkich dokonań, sposobem życia jego mieszkańców itp.; w przeciwieństwie do wsi, w której nadrzędną rolę pełni przyroda nadająca życiu stały rytm, miasto jest zdominowane głównie przez działania człowieka; niewątpliwie motyw wsi jest często przywoływany w utworach literackich, wieś jest szczególnym miejscem i być może pociąga dlatego, że człowiek może tu żyć w harmonii z przyrodą, czuje się mniej skrępowany niż w mieście, wolny, swobodny;
IV. Materiały pomocnicze:
*…
………………………………………………….. podpis własnoręczny