Motywy biblijne w różnych utworach literackich.
Teza: Motywy biblijne zawarte w utworach literackich prezentowane są w sposób różnorodny odmienne bowiem mają znaczenie i zadanie w rozumieniu autora.
Biblia to zbiór ksiąg uważanych za święte w judaizmie i chrześcijaństwie. Dla wielu osób jest to dzieło przepełnione słowami Boga, które stanowią tym samym wytyczne życiowe Nie dziwi więc fakt, że literatura wielokrotnie wykorzystuje motywy biblijne by podkreślić sens i znaczenie utworów. Autorzy korzystają z ponadczasowych i uniwersalnych motywów dotykając tym samym istotnych spraw ludzkich, uwidaczniaj swą filozofię, religijność, ostrzegając i frapując. W zależności od poruszanej tematyki i ostatecznego zamysłu motywy biblijne zostają tym samym prezentowane w sposób różnorodny.
Pierwszym utworem na który pragnę się powołać jest „Bogurodzica”. Ten zabytek języka polskiego wywodzi się z epoki średniowiecza stanowiąc swoistą pieśń maryjną. Pieśń skierowana jest do Matki Chrystusa Maryi z prośba o wstawiennictwo u swego syna aby łaskawie spojrzał na ludzkość i odpuścił jej grzechy. Druga zwrotka ukazuje nam błaganie podmiotu zbiorowego do samego Chrystusa, to także prośba o wstawiennictwo, tym razem do Jana Chrzciciela o ubłaganie łaski, miała ona zapewnić ziemski dostatek. Analizując to dzieło widzimy w nim ciągle cztery osoby: Maryje, Jezusa, Jana Chrzciciela i samego Boga. Zwracanie się z prośbami do tych świętych stanowi tzw. magiczny symbol kwadratu czyli liczbę cztery. Sam Bóg również symbolizuje tę liczbę zawierając w swym obrazie cztery cnoty: roztropność, męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie. Jest to modlitewna prośba wyrażana najpierw do Maryi a następnie bezpośrednio do jej syna Jezusa, nadawcą jest podmiot zbiorowy. Jeżeli zwrócimy uwagę na fakt, iż średniowieczne utwory charakteryzowały się melicznością czyli były przeznaczone do odśpiewania lub recytowania w takcie akompaniamentu muzyki zrozumiemy zamysł anonimowego autora. Przywołane motywy biblijne tak ściśle odpowiadające treści tej świętej księgi miały swój cel. To one przecież pozwalały odśpiewywać Bogurodzice przy każdej okazji w której koniczna była pomoc i łaska Boga.
Odmienny przykład odnajdujemy w jednym z silniej zaznaczonych motywów literackich dotyczących sensu życia – księdze Koheleta. Motyw przeniesiony przez chrześcijaństwo z judaizmu posłużył autorowi do podkreślenia sensu i prawości jego filozofi życiowej bezpośrednio związanej z wiarą. W utworze zatytułowanym: ” Marność nad marnościami ” , powiada Kohelet: „ marność nad marnościami wszystko marność”. Przesłanie wyrażone w ten sposób jest czytelne dla każdego chrześcijanina ale także każdego innowiercy czy ateisty. Wszelkie przyziemne dobra życia codziennego są bezwartościowe, pozbawione znaczenia i głębszego sensu. Jak zauważa bohater człowiek w swym istnieniu nieuchronnie zmierza ku śmierci, posiadane przez niego dobra przeminą, nawet ciało okaże się zawodnym. Jedynie rozwój duchowy mający zbliżyć człowieka ku Bogu ma sens. Puenta rozważań nad sensem życia Koheleta jest więc klarowna – czyny człowieka wyznacza dekalog, kierowanie się nim odtrącając uciechy dnia codziennego prowadzi do odnalezienia sensu i w ostatecznym rozrachunku polaczeniu z Bogiem.
Tak rozumiana idea odnajdzie swą kontynuację w Księdze Hioba. Człowiek jako biblijny bohater rozważania nad sensem życia będzie coraz ściślej musiał powiązać z wiarą.
Tylko uległość może uchronić przed wszechmogącym. Gdy Hiob wygłasza odpowiedz –„Bóg panem absolutnym, mówi: „Kto mu zabroni, choć zniszczy? Kto zdoła powiedzieć:” Co robisz?” Bóg gniewu hamować nie musi, Uległe są Mu służki…” . Tylko ten bowiem sposób zapewni ludzkości przetrwanie w drodze do wieczności. Lęk, przed gniewem Bożym dominuje a cierpienie i wyzbycie się wszelkich ziemskich uciech staje się głównym wyzwaniem życiowym człowieka.
Motyw biblijny w swoim dziele wykorzystał również Adam Mickiewicz w III części „Dziadów”. W jednym momencie obok siebie stają dwa przewodnie motywy: mesjanizmu i prometeizmu. Główny bohater Konrad to skomplikowana psychicznie osobowość, czytając wielką improwizacje bacznie obserwujemy jego przemianę i walkę z samym sobą, ze świadomością ja i wyższych wartości. To ogromne wyzwanie umieć wybrać, pomiędzy własnymi pragnieniami a potrzebami ogółu ludzkości. Walka Konrad jest pełna duchowego cierpienia i sprzeczności. Miłość do ojczyzny przemawia jednak w tle to ona daje mu siłę i pozwala przerodzić prawdziwe cierpienie w walkę. Widać to wyraźnie gdy bohater woła: „ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się milion – bo za miliony cierpię i kocham”’ Gdy za sprawą egzorcyzmów księdza Piotra otrzyma przepowiednię mówiącą iż, Polska stanie się Chrystusem narodów, przebudza się szarpnięty najwyższymi ideałami naradzając jakby na nowo. Sprawa narodowa staje się dla niego najważniejsza, toczy intelektualna walkę o wolność Polski. Mimo, iż dla niego wrota budynku zostały bezpowrotnie zamknięte, nadzieja, wiara, i idee przetrwały. Jak Prometeusz i Chrystus poświęcił się dla ludzi, choć droga jego była pełna niepewności i wahań, ostatecznie dokonał właściwego wyboru. Właśnie w ten sposób mesjanizm został zawarty w utworze, mając za zadanie ukazać konieczność poświęcenia dla najwyższej sprawy. Ofiarowanie, życia jednostki dla ratowania setek i tysięcy istnień dla kształtu mającej narodzić się przyszłości. A także dla wskazania innym ścieżki, którą należy podążać.
Następnym utworem na, który pragnę wskazać jest wiersz „Piosenka o końcu świata” Czesława Miłosza. Tytuł jak i treść przywołuje skojarzenie z Apokalipsą świętego Jana. Autor ukazuje jednak kontrastujący z biblijnym obraz tego wydarzenia. Nachodzącego kresu nie przepowiadają żadne znaki, nie przybywają czterej jeźdźcy a nieba nie zasnuły gromy ,błyskawice, nie słychać również trąb. Jak mówi cytat: „Kobiety idą pod parasolami. Pijak zasypia na brzegu trawnika. Nawołują na ulicy sprzedawcy warzyw”. Ten obraz to znana wszystkim codzienność, nie ma w niej żadnego elementu mogącego przepowiadać koniec, a mimo tego on nadchodzi, właśnie w tej chwili, niezauważalnie i po cichu. Ludzie nie widzą go gdyż, wierzą a nawet oczekują, że dzień sądu będzie spektakularny, dantejskie sceny podkreślą tragizm sytuacji. Ci którzy Czekaja na ten moment są wyraźnie zawiedzeni: „A którzy czekali znaków i archanielskich trąb, Nie wierzą , że staje się już”. Zwyczajny sposób w jaki człowiek zakańcza swoje życie, nie pasuje do tych obrazów. Jest na tyle przeciętny, że naturalnie wplata się w codzienność. Jedyną osobą, która zdaje się rozumieć i dostrzegać ten fakt jest staruszek, prosty człowiek, nie naukowiec czy filozof. Podwiązując pomidory w swym ogrodzie wie, że innego kresu świata być nie może. Nie nastąpi żaden wstrząs czy przerażający obraz, wszystko odbywa się w znanej codzienności. Analizując wymowę utworu należy więc stwierdzić, że Czesław Miłosz pragnął ukazać naturalność śmierci oraz potrzebę pogodzenia się z tym zjawiskiem, wykorzystane motywy biblijne mają poruszyć świadomość czytelnika. Zwrócić jego uwagę iż fakt końca to nie jedynie apokaliptyczna wizja a codzienność związana z biologicznym prawem.
Ten sam motyw biblijny choć w odmienny sposób wykorzystał Jan Kasprowicz w wierszu „Dies irae” . Sam tytuł z łaciny oznacza „dzień gniewu” czyli Sadu Ostatecznego. Hymn można porównać do dzieła Tomasza z Celano , śpiewanego w Dzień Zaduszny. Analizując utwór należy stwierdzić, że nawołuje on do Biblijnej wizji końca świata zawartej w Apokalipsie świętego Jana. Zagładę zapowiadają bowiem głosy trąb, widzimy Ewę – pramatkę grzechu, ukrzyżowanego Chrystusa oraz szatana -pod postacią smoka. Podmiotem lirycznym jest sam Adam, który bierze na siebie odpowiedzialność za grzech pierworodny. Czytelnikowi ukazuje się pełna grozy scena: świat staje w obliczy katastrofy, zapadają się góry a zbiorniki wodne występują ze swych koryt, połamane drzewa, rzeki napełniające się krwią. Przywołane zostają biblijne obrazy: „O Głowo, w raju na wieczysty czas”, „jasnowłosa Ewa, wygnana z raju na wieczysty czas”. Ludzie podążają pełni lęku i poczucia winy na sąd ostateczny. Pękająca ziemia z której wypełzają potworne gady oplatające mogiłę dodatkowo wzmaga atmosferę grozy. Ci którzy docierają do niebieskich bram zostają otrąceni i skazani na wieczne potępienie. Gdy w końcu święty Michał pokonuje smoka nastaje koniec świata. Należy podkreślić, że w wierszu bardzo ważną rolę odgrywają motywy, są nimi: Adam – praojciec, Ewa która skłoniła go do grzechu Adama, Chrystus konający na krzyżu a także postać Boga. Bóg ukazany w hymnie jest bezlitosny i okrutny wobec ludzi, karze ich na wieczne potępienie. Człowiek natomiast w obrazie Kasprowicza jest ofiarą Boga i szatana. Wszelkie ludzkie cierpienie jest nieusprawiedliwione jak bowiem człowiek może odpowiadać za uleganie złu, które stworzył wszechpotężny Bóg, to przecież element jego planu. Hymn Dies irae ma pesymistyczną wymowę, ukazuje katastroficzną wizję końca świata. Zaprezentowany zostaje nieuchronnie nadchodzący dzień zagłady ludzkiego istnienia, pełen cierpieniu i lęku. Kasprowicz przekazał w nim swą filozofię oraz przeświadczenie, iż końca cywilizacji nie można uniknąć, człowiek jest bezbronny i samotny, nie posiada bowiem wsparcia Boga.
Jak widać więc wyraźnie na podstawie podanych przeze mnie przykładów motywy biblijne zawarte w utworach literackich prezentowane są w sposób różnorodny odmienne bowiem mają znaczenie i zadanie w rozumieniu autora. Ponadczasowość oraz uniwersalność zagadnień opisanych w świętej księdze sprawia, że tworzone na jej podstawie obrazy są czytelne i wymowne. Tym samym poeci i pisarze pragnąć przekazać własną wizję świta, filozofię dane zjawisko odwołują się do Biblii traktując ją jako bezpośrednią wytyczną, kontrast, wzmocnienie lub porównanie.
Literatura podmiotu:
Cz. Miłosz, Piosenka o końcu świata, {w} M. Chrzanowski, Interpretacje wierszy, Skrypt, Warszawa2003.
J. Kasprowicz, „Dies irae” {w} M. Chrzanowski, Interpretacje wierszy, Skrypt.
Bogurodzica, {w} M. Chrzanowski, Interpretacje wierszy, Skrypt, Warszawa2003.
Księga Hioba, [w] D. Stopka, Antyk, średniowiecze, renesans, Greg, Kraków2001.
Księga Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallottinum, Warszawa 1980.
A. Mickiewicz , Dziady , część III,[w:] Lektury wszech czasów ,Warszawa: Horyzont, 2005
Literatura przedmiotu:
Encyklopedia ,Pod red A. Nagajewskiej, Warszawa: PWN,1971,, hasło: symbol
D. Stopka, Opracowania, antyk, średniowiecze, Greg, Kraków, 1998.
T. Bojczeewska, Od starożytności do współczesności, Agencja Wydawnicza Moreks, Warszawa, 1994.
Karta cytatów:
Księga Koheleta,[w]Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallottinum, Warszawa 1980, s.735.
„ marność nad marnościami wszystko marność”.
Księga Hioba,[w]Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallottinum, Warszawa 1980, s.544.
„Kto mu zabroni, choć zniszczy?
Kto zdoła powiedzieć:” Co robisz?”
Bóg gniewu hamować nie musi,
Uległe są Mu służki…” .
A. Mickiewicz , Dziady , część III,[w:] Lektury wszech czasów ,Warszawa: Horyzont, 2005, s.123: „ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się milion – bo za miliony cierpię i kocham”’
Cz. Miłosz, Piosenka o końcu świata, {w} M. Chrzanowski, Interpretacje wierszy, Skrypt, Warszawa2003:
„Kobiety idą pod parasolami. Pijak zasypia na brzegu trawnika. Nawołują na ulicy sprzedawcy warzyw”. „A którzy czekali znaków i archanielskich trąb, Nie wierzą , że staje się już”.
J. Kasprowicz, „Dies irae” {w} M. Chrzanowski, Interpretacje wierszy, Skrypt:
„O Głowo, w raju na wieczysty czas”, „jasnowłosa Ewa, wygnana z raju na wieczysty czas”.