Biografia
Jan Kochanowski urodził się w 1530 roku w Sycynie w radomskiem. Jego ojciec, Piotr, był właścicielem ziemskim. Matka, Anna, była osobą wykształconą. Naukę rozpoczął w szkole parafialnej z Zwoleniu, a w 1544 roku rozpoczął studia na wydziale nauk wyzwolonych Akademii Krakowskiej. W Krakowie Kochanowski zdobył podstawy wiedzy humanistycznej. Był słuchaczem uniwersytetów w Królewcu i w Padwie, skąd powrócił do kraju (1558/59). Poświęcił się dziesięcioletniej służbie dworskiej, gdzie uhonorowany został tytułem sekretarza królewskiego. Między 1569/70 porzucił dwór o osiadł na stałe w Czarnolesie. Miał żonę i dwie córki, córki zmarły kilka lat później. Niepokoje wyznaniowe i pobyt w Królewcu uczuliły pisarza na kwestie religijne, ale nie zmieniły go w innowiercę, co byłoby sprzeczne z postawą chrześcijańskiego humanisty. Studia w Padwie umożliwiły Kochanowskiemu zdobycie dużej wiedzy o literaturze antycznej, zwłaszcza greckiej. Wykaz tytułów dzieł Kochanowskiego zawiera ponad czterdzieści pozycji (w których jako pojedyncze liczone są zbiory Pieśni i Fraszek). Łacińska, wczesna twórczość poety zaowocowała trzema zbiorami: liryków, fraszek i elegii, zwłaszcza miłosnych, wzorowanych na poetach rzymskich. Poeta, jak prawie wszyscy twórcy renesansowi, sięgał też po formy wypowiedzi poetycko – publicystycznej, politycznej, inspirowaną aktualną sytuacją.
Jan Kochanowski umarł w 1584 roku na atak serca (w drodze na sejm do Lublina).
Fraszka
Jest to krótki utwór wierszowany, często o charakterze humorystycznym zakończony wyraźną pointą. Nazwa pochodzi od włoskiego słowa „franca”, co znaczy drobiazg, błahostka. Fraszki dzielimy na: refleksyjne, obyczajowe, filozoficzne, satyryczne.
Wybrane fraszki Kochanowskiego:
„O żywocie ludzkim”
Fraszka refleksyjna. Autor mówi, ze życie każdego człowieka jest jedną wielka fraszką, w której wychodzą na jawa błędy i wady ludzkiego życia. Naszą urodę, piękno, pieniądze porównuje do trawy, która przeminie i nie pozostawi nic po sobie. Ludzi porównuje do kukiełek, a życie do teatru. Po odegraniu roli kukiełki chowane są do worka. Życie szybko przeminie; nie ma nic wiecznego na świecie.
„Raki”
Fraszka żartobliwa. Poświęcona jest kobietom. Według autora kobiety zasługują na miłość, dobroć, uczucie. Poeta ma i nich jak najlepsze zdanie. Można również tę fraszkę przeczytać od końca ( na tym polega żartobliwość tej fraszki). Czytana od drugiej strony, mówi o tym, że kobiety są niedobre, nie zasługują na miłość, uczucie. Zależy im tylko na bogactwie. Poeta stwierdza, że nie będzie im wiecznie służył.
„Na swoje księgi”
Autor daje do zrozumienia, że nie opisuje w swoich dziełach bohaterskich wyczynów antycznych postaci. Dla niego najważniejsze jest ujęcie żartu, śmiechu i wad ludzkich. Jego utwory mają bawić i rozśmieszać.
„Na Sokalskie mogiły”
Fraszka patriotyczna. Bardzo zwięzła, w formie napisu nagrobnego. Są to jakby słowa, poległych w bitwie z Tatarami, polskich żołnierzy, którzy oddali swoje Życie za Ojczyznę. Poeta wyraża myśl, ze śmierć w obronie kraju jest zaszczytna i chwalebna. Polacy ponieśli klęskę, a wróg powinien zapłacić za śmierć. Wzywa do zemsty i walki.
„O miłości”
Fraszka miłosna, żartobliwa. Mówi o tym, że miłość każdego dosięgnie, że nikt się przed nią nie uchroni. Fraszka poucza i daje do zrozumienia, że na miłość nigdy nie jest za późno. Każdy człowiek dozna miłości.
„Ku muzom”, „Do fraszek”, „Do gór i lasów”
Są to fraszki biograficzne, w których autor podkreśla koleje swego losu; dzieciństwo i młodość spędzone w kraju oraz podróże zagraniczne.
„Do snu”
Fraszka refleksyjna. Tytułowy sen ma przygotować ciało ludzkie do śmierci. Sen ma zadanie uspokoić ciało, aby dusza została z niego wyzwolona. Dusza ludzka posiada zdolności przemieszczania się w różne wymiary, może poznać początek i koniec wszystkich rzeczy. W ten sposób sen jest odpoczynkiem dla ciała i wyzwoleniem dla duszy. Kochanowski traktuje sen jako jeden ze sposobów oswojenia lub przygotowania do śmierci.
„Do Hanny”
Fraszka miłosna. Tytułowa Hanna nie daje miłości, bo nie ma serca, jest ona nieprzystępna, nieprzewidywalna w swych uczuciach, choć podarowała kochankowi pierścień, to jednak nie oddała mu swego serca, nie odwzajemniła jego uczuć..
„Do dziewki”
Fraszka zwięzła, wyraża myśli jednego człowieka na temat drugiego. Osoba, która mówi w wierszu jest zamaskowana, nic o niej nie wiadomo. Fraszka zwrócona jest do dziewczyny, do której przemawia mężczyzna. Jest ona jego słońcem, które świeci nawet w nocy.
„O kapelanie”, „O kaznodziei”
Fraszki żartobliwe (satyryczne). Zawierają krytykę pod adresem duchowieństwa – ośmiesza je. Zarzuca im, że nie żyją w zgodzie z tym, czego nauczają i co mówią, że przedkładają rzeczy materialne nad sprawy duchowe, pijarskie uczty nad wypełnianie obowiązków kapłańskich. Robią wszystko dla zysku i pieniędzy. Są zakłamani w swym postępowaniu.
Pieśń
Najstarszy i najbardziej rozpowszechniony gatunek poezji lirycznej, u swych źródeł związany z muzyką.
„Pieśń V – o spustoszeniu Podola”
Pieśń patriotyczna. Pieśń powstała pod wrażeniem klęski Polaków w bitwie z Tatarami, którzy napadli ziemię podolską (1575). Pierwsza część utworu opisuje spustoszenie tego rejonu. Miasta i wsie wyglądem przypominają rozdrapane przez wilki owce. Druga część to apel do serc i sumień Polaków, konkretnie do szlachty, aby stanęli w obronie granic kraju. Apeluje o odwagę, o większą ofiarność na rzecz wojska, o walkę, o większą troskę o losy Ojczyzny.
„Pieśń XIX – o dobrej sławie”
Utwór ma charakter patriotyczny. Podmiot liryczny zachęca do dbania o dobrą sławę, czyli u potomnych, która można i należy zapewnić sobie swoimi dobrymi uczynkami i prawymi zasługami. Każdy w miarę swoich możliwości powinien służyć poczciwej sławie i są ku temu różne drogi. Najlepszym sposobem jest służba ojczyźnie z bronią w ręku. Drugi sposób to służenie ojczyźnie poprzez wiedzę i umiejętności, dzielenie się nimi, przekazywanie jej. Myśl poety: lepiej żyć krótko i umrzeć w chwale, niż żyć długo i umrzeć w zapomnieniu.
„Pieśń IX – o fortunie”
Pieśń refleksyjno – biesiadna. Zaczyna się zachętą do wesołej, beztroskiej zabawy przy muzyce i dobrym winie. Kolejne zwrotki zawierają pouczenia i dobre rady. Człowiek nie powinien przewidywać swojej przyszłości, bo to nie zależy od nikogo. Fortuna kołem się toczy, raz człowiekowi sprzyja, a raz nie. Człowiek osiąga szczęście i zadowolenie tylko wtedy, kiedy umie znosić radości i smutki.
„Pieśń XII – o cnocie”
Jest to pieśń obywatelska. Jest utworem parenetycznym, tzn. wskazuje sposób na życie, jaki jest lepszy. Cnota jest najważniejsza w życiu człowieka. Bezinteresowność jest chechą człowieka cnotliwego. Za największą cnotę uważana jest służba ojczyźnie, nie należy zrażać się tym, że ludzie zazdroszczą i nieprzychylnie patrzą. I tak zostaniemy wynagrodzeni.
„Pieśń XXIII – Nie zawżdy piękna Zofija’
Pieśń refleksyjna. Tematem jest starość i przemijanie życia ludzkiego. Nikt nie będzie zawsze młody i piękny. Każdy człowiek się starzeje, jest to nieuchronna kolej losu. Poeta porównuje ludzkie życie do pór roku. Uzmysławia nieodwracalność wydarzeń, szybkie mijanie godzin, dni, lat.
„Pieśń świętojańska o sobótce”
Utwór jest utworem sielankowym, czyli wyidealizowanym. Autor opisuje w nim polską wieś z własnego punktu widzenia. Według niego życie na wsi jest spokojne, uczciwe, bezpieczne. Jest miejscem, gdzie ludzie żyją w harmonii z przyrodą. Opisuje korzyści płynące z życia na wsi, np. warzywa, wełna, owoce, jaja, ryby, mięso, skóry czy wełna. Na wsi jest wszystko to, co potrzebne jest człowiekowi do życia. Autor stwierdza, że życie na wsi daje wiele przyjemności, takich jak: odpoczynek, drzemka w cieniu drzew, czy tez śpiew ptaków. Obraz ten jest zbyt pozytywny, wyidealizowany, gdyż Kochanowski opisuje polską wieś taką, jaką sam chciałby widzieć. Nie ukazał, bowiem, w swym obrazie złych stron wsi, czyli np. ciężkiej pracy chłopów. Na to pozytywne nastawienie o życiu wpłynęło na pewno to, że Kochanowski był szlachcicem ziemskim, na którego pracowali chłopi. Dlatego też dobrze żyło mu się na wsi, bo nie musiał ciężko pracować w polu i nie zaznał smaku potu i ciężkiej fizycznej pracy.
Tren
Lament, płacz, żal, elegia; utwór wyrażający żal po czyjejś śmierci oraz związane z nią refleksje.
„Treny” Kochanowskiego to cykl 19 utworów lirycznych, związanych tematycznie ze śmiercią córki Urszuli. Poeta wyraża głęboki żal po śmierci dziecka, porównuje córkę do drzewka oliwkowego, które zostało zbyt wcześnie podcięte(V). Wyraża również nadzieję, że córka odziedziczy po nim nie tylko nazwisko, ale i talent oraz sławę(VI). Pragnie, by Urszula ukazała mu się na jawie lub we śnie i ukoiła jego ból i pocieszyła go w smutku(X).
Tren V
Jest nieomal w całości starannie skonstruowanym porównaniem homeryckim, którego pierwsza część to obraz oliwki, a druga to obraz dziecka. Porównuje je autor do drzewka oliwkowego, które zbyt wcześnie podciął nierozważny ogrodnik, usuwając chwasty i pokrzywy. Mała oliwka u progu życia została ścięta. Pierwsza faza życia małej oliwki została przerwana nożycami ogrodnika. Tak też się stało z Urszulką, która zmarła w początkach swego dzieciństwa. Tren ten kończy się tragiczną pretensją (apostrofą) do Persefony (w lit. antycznej żony Hadesa), która bezlitośnie zabrała dziecko rodzicom.
Tren VI
Autor porównuje w tym trenie córeczkę do Safony (poetki greckiej), gdyż już jako małe dziecko miała talent poetycki, sama układała piosenki i wierszyki. Porównuje ją również do słowika, który nigdy nie przerywał swego śpiewu. Urszulka dawała po sobie poznać, że jest uzdolniona. Zawsze cos śpiewała i mówiła. Swoją obecnością umilała rodzicom życie. Pewnego dnia Urszulka umilkła. Nie było słychać ani spiewu, ani mruczenia ze strony dziecka. Jest w tym trenie moment, w którym Kochanowski wkłada w usta Urszulki słowa pożegnania z matką. Słowa te przypominają raczej ludową pieśń weselną śpiewaną przez pannę młodą przy przenosinach z domu rodzinnego do domu męża. Autor boleje nad tym, że dziecko odchodzi u zarania dzieciństwa, a nie jako panna młoda oraz nad tym, że jego córka już nigdy nie wróci. Kochanowski miał nadzieję, że Urszulka odziedziczy po nim zarówno nazwisko jak i talent oraz sławę (jako zdolne dziecko).
Tren IX
Rozpoczyna się ironicznym zwrotem do Mądrości, która poeta prowadzi dyskusje. Autor reprezentował tu postawę stoicka, co oznaczało, że zarówno w szczęści jak i w nieszczęściu człowiek powinien zachować umiar, pogodę ducha, niewzruszony spokój. Te poglądy nie wytrzymały najcięższej próby losu. Poeta, który pouczał innych, znalazł się nagle w szarym tłumie dotkniętych nieszczęściem. Łatwo radzić innym, ale wobec nieszczęścia osobistego człowiek staje się bezradny. Poeta odrzucił tu postawę stoicka, ponieważ przezywał nieszczęście, jakim była śmierć córeczki, z którym nie mógł sobie poradzić. Nie umiał się pocieszyć, ani wziąć się w garść. Był nieszczęśliwym człowiekiem przeżywającym tragedię.
Tren X
Składa się z pytań retorycznych. Autor zadaje pytania, na które nikt nie odpowie. Poeta wyraża niewiedzę o losie córki. Zastanawia się nad tym, gdzie udała się dusza córeczki i pod jaką postacią teraz występuje. Zadaje sobie pytania gdzie ona teraz może być i jak się tam czuje. Prosi córkę, aby zlitowała się nad jego bólem i żalem, tęsknotą i nieszczęściem. Pragnie, aby Urszulka ukazała mu się na jawie lub we śnie i pocieszyła go w ten sposób w smutku.
„Odprawa posłów greckich”
Akcja utworu rozgrywa się w Troi, na dworze króla Priam, gdzie przebywa porwana przez Parysa Helena. Do Troi przybywają posłowie greccy Menelaus i Ulisses z żądaniem wydania Heleny. Królewicz trojański pragnie za wszelką cenę zatrzymać Helenę, nie cofając się przed kłamstwem, intrygami a nawet przekupstwem. Na czele tego stronnictwa staje przekupiony Iketaon. Przeciw niemu występuje Antenor, który chce ratować państwo od niepotrzebnej i niesprawiedliwej wojny. Przestrzega rodaków przed jej zgubnymi skutkami, apelując do sumień obywateli. Niestety Parys, dzięki przekupionym posłom osiąga zwycięstwo. Również Kasandra(siostra Parysa), uważana za obłąkaną, przepowiada unicestwienie i zagładę Troi. Posłowie greccy odjeżdżają bez Heleny. Trojańczycy wiedzą, że wojna z Grekami jest nieunikniona. Akcję kończy przybycie rotmistrza z wiadomością, że wojska greckie są już w drodze na Troję.
„Odprawa posłów greckich” – jako utwór klasyczny, polityczny i narodowy.
Utwór jest utworem klasycznym, świadczy o tym nawiązanie do „Iliady” Homera.
– podobieństwa z tragedią antyczną:
– zachowanie zasad trzech jedności
– tarcie się dwóch przeciwstawnych racji sił (Parys, Antenor)
– ograniczona liczba aktorów na scenie
– występowanie chóru
– kompozycja wzorowana na tragedii antycznej (trójdzielna).
Różnica:
– w dramacie antycznym światem przedstawionym w tragedii kierują bogowie lub los. W dramacie Kochanowskiego postępowaniem bohaterów kierują pobudki czysto ludzkie.
„Odprawa…” jako utwór narodowy i polityczny.
Zastosowanie maski historycznej (Kochanowski przeniósł akcje do czasów starożytnych i ukazał antycznych bohaterów, jednak wypowiada się na temat Polski i polaków).
O tym, że poeta pisząc „Odprawę…” myślał o Polsce świadczą fakty:
– wzmianka o jednym Bogu
– godności niewystępujące w czasach antycznych (rotmistrz, marszałek)
– sposób uciszania posłów (stukanie laską marszałkowską).
Specyficzny polski koloryt polega na tym, ze społeczeństwo Troi przypomina społeczeństwo polskie. Krytykowane są wady Polaków:
– krytyka arystokracji
– parlamentaryzmu polskiego
– postępowania młodzieży
– chwiejność króla
– potępienie zaczepnej i niesprawiedliwej wojny.