Biografia
Julian Ursyn Niemcewicz urodził się 16 XI 1758 r. w Skokach pod Brześciem litewskim, w rodzinie średniej szlachty. Był poetą, dramatopisarzem, powieściopisarzem, pamiętnikarzem, tłumaczem, działaczem politycznym obozu reform Sejmu Czteroletniego.
W 1777 r. został absolwentem Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Jako adiutant A. K. Czartoryskiego uczestniczył w jego licznych podróżach zagranicznych (Holandia, Austria, Niemcy, Frej, Włochy, Wielka Brytania).
Od 1788 r. jako poseł inflancki był działaczem sejmowego stronnictwa patriotycznego.
Od 1791 r. redagował „Gazetę Narodową i Obcą”, również współredagował projekt Konstytucji 3 Maja.
Był działaczem Towarzystwa dla Ksiąg Elementarnych.
Brał udział w powstaniu kościuszkowskim jako sekretarz Tadeusza Kościuszki. Wzięty do niewoli pod Maciejowicami dwa lata przebywał w petersburskim więzieniu.
Lata 1796 – 1807 spędził w Ameryce. Po powrocie do kraju został sekretarzem Rady Stanu i Senatu Księstwa Warszawskiego, potem Królestwa Polskiego.
W 1822 r. zamieszkał w podwarszawskim majątku nazwanym Ursynowem. W 1802 r. został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, od 1827 r. pełnił rolę jego prezesa. Uczestniczył w powstaniu listopadowym.
W 1831 r. mianowany senatorem i kasztelanem, wyjechał z misją dyplomatyczną do Londynu.
Od 1833 r. przebywał na emigracji we Francji.
Niemcewicz był współtwórcą Biblioteki Polskiej w Paryżu (1838 – 1839), pełnił funkcję prezesa Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego.
Gatunki dominujące w twórczości Niemcewicza to: bajka polityczna, satyra, paszkwil, duma, elegia.
Najważniejsze utwory:
– „Powrót posła” (1791 r.) – pierwsza polska komedia polityczna
– „Śpiewy historyczne” (1816 r.) – jedna z najpopularniejszych książek polskich XIX w.
– „Dwaj panowie Sieciechowie” (1815 r.) – powieść
– „Lejbe i Siora, czyli listy dwóch kochanków” (1821 r.) – powieść
-„Jan z Łączyna”, (1824 – 1825 r.) – pierwsza oryginalna polska powieść historyczna
– „Pamiętniki czasów moich”, (wyd. 1848 r.) – synteza obejmująca oleje życia Niemcewicza, od dzieciństwa do 1829 r.
Julian Ursyn Niemcewicz zmarł w Paryżu w 1841 r. Był wielkim autorytetem moralnym, nazywano go wyrocznią narodu, człowiekiem – Polską.
Geneza utworu
„Powrót posła” J. U. Niemcewicza wymaga uwzględnienia w interpretacji kontekstu różnorodnych faktów i nastrojów politycznych, które miały miejsce w okresie Oświecenia.
Komedia powstała w okresie szczególnego wrzenia politycznego, w I połowie trwania Sejmu Czteroletniego. Pojawiła się podczas gorących dyskusji, debat nad reformami społeczno – politycznymi kraju, momencie decydującym o kształcie i istnieniu Rzeczypospolitej. Miała związek z rozbiciem na zwalczające się ugrupowania w sejmie i z podziałem całego społeczeństwa.
J. U. Niemcewicz był doskonale zorientowanym w sytuacji wewnętrznej kraju. Aktywnie uczestniczył w pracach Sejmu Wielkiego, jako poseł inflancki i czynnie popierał tendencje reformatorskie. Jako zwolennik patriotycznego obozu reform, był za zniesieniem liberum veto i wolnej elekcji, wprowadzeniem dziedziczności tronu, możliwością wejścia w sojusz z Prusami przeciw Rosji, zwiększeniem liczby regularnych wojsk oraz ulżeniem doli chłopa.
Na genezie „Powrotu posła” najbardziej zaważył zgłoszony na sejmie przez Niemcewicza z polecenia patriotów 17 września 1790 r. uniwersał, wzywający do likwidacji wolnej elekcji, jednego ze źródeł anarchii w Rzeczypospolitej, wprowadzenia sukcesji tronu, która by utrwaliła ciągłość władzy królewskiej.
Kwestia ta rozpaliła namiętności, wywołała powódź broszur polemicznych. Obóz staroszlachecki odczuł ją jako wyzwanie rzucone przez zwolenników reformy.
W tej atmosferze J. U. Niemcewicz zasiadł do pisania „Powrotu posła”. Pisał w pośpiechu, bo zależało mu na czasie. Ważna była aktualność tematu. Chodziło o konfrontację programu zachowawczego z programem stronnictwa patriotycznego, zmuszenie czytelnika i widza, żeby zdecydował się opowiedzieć za starym lub nowym.
„Powrót posła” miał za zadanie spełnienie ważnych zadań politycznych, głównie agitacyjnych. Nadrzędnym jego celem było ukazanie konieczności zmian ustroju Rzeczypospolitej oraz ośmieszenie obozu przeciwników reform.
Komedia powstała w ciągu kilkunastu dni na przełomie października, listopada 1790 r. na zamówienie obozu reform. Pod koniec 1790 r. została oddana do druku.
„Celem moim – pisał Niemcewicz – było wydać na pośmiewisko wszystkie zestarzałe, a jeszcze niewykorzenione przesądy nasze. Skupiłem je wszystkie na osobie starosty Gadulskiego, który płacze, że liberum veto ma być zniesionym i wynosi pod niebo elekcje królów i korzyści stąd dla szlachty przez ujmowanie jej starostwami, urzędami, pensjami; było to niejakie torowanie drogi do zbawiennych zasad rządowych, które się w Konstytucji Trzeciego Maja rozwinąć miały”.
J. U. Niemcewicz chciał swym utworem wpłynąć na opinię publiczną oraz postawę polityczną poszczególnych posłów. W sejmie nadchodził wówczas czas ważnych głosowań, uchwał.
Czas i miejsce akcji
Akcja utworu rozgrywa się w szlacheckim dworze Podkomorstwa na wsi, w trakcie przerwy w obradach Sejmu Czteroletniego, 1790 r.
Plan wydarzeń
- Śniadanie u Podkomorstwa
- List do Walerego z wiadomością o przerwie w obradach Sejmu
- Rozmowa Podkomorzego ze Starostą – krytyka wad sarmatyzmu
- Uczucie pomiędzy Teresą i Walerym
- Zaloty Szarmanckiego
- Przybycie Walerego
- Dialog Szarmanckiego z Walerym – ośmieszenie wad „modnego” kawalera
- Walery postanawia prosić Starostę o rękę Teresy
- Perypetie związane z małżeństwem Teresy
- Szczęśliwe zakończenie
Charakterystyka bohaterów
Bohaterowie utworu Niemcewicza wyraźnie dzielą się na dwa przeciwstawne obozy: Podkomorstwo i ich syn Walery oraz jego narzeczona Teresa to postaci pozytywne, popierające program reform; z kolei Starosta Gadulski wraz z żoną oraz Szarmancki są bohaterami negatywnymi (konserwatyści).
Dla szlachty patriotycznej dobro ojczyzny jest najważniejsze. Popierają oni reformy, chcą zniesienia liberum veto, ponieważ nie podoba im się zrywanie sejmów. Z oddaniem angażują się w sprawy kraju. Rodzina podkomorzego ukazana jest jako patriotyczna, poczciwa, darząca się wzajemnym szacunkiem. Patrioci są zwolennikami wolności chłopów. Nie interesują ich dobra materialne, ani pieniądze. Dobro ojczyzny przedkładają nad własne.
Z kolei szlachta konserwatywna jest zwolennikiem starych praw i porządku, liberum veto i wolnej elekcji. Konserwatyści są całkowicie przeciwni wszelkim reformom. Najważniejsze dla nich są pieniądze, bogactwa, dobra materialne. Nie interesuje ich dobro rodziny, ani tym bardziej losy kraju. Interesują się tylko sobą i swym małym światkiem oraz powiększaniem majątków.
Podkomorzy – został przedstawiony jako godny naśladowania wzór cnót obywatelskich i rodzinnych. Swoje proreformatorskie poglądy stara się wdrażać w życie. Zadbał o wykształcenie synów. Ukształtował ich jako wrażliwych na potrzeby ojczyzny, pracujących dla jej dobra. Przykładem może tu być zaszczytna funkcja posła Walerego.
Podkomorzy to urzędnik ziemski. Cieszy się powszechnym szacunkiem. Przejawia stałe zainteresowanie sprawami narodu. Z taktem i cierpliwością znosi wywody Starosty. Stara się zachęcić go do refleksji nad sytuacją kraju; przytacza wiele argumentów na poparcie własnych opinii (racji).
Podkomorzyna – zgodna z poglądami męża; zwolenniczka reform. Uważa, że wychowanie młodzieży w duchu miłości ojczyzny jest podstawą sukcesu kraju. To ona wpaja wartości: dbałość o życie rodzinne, odrzucenie obcych mód i przyzwyczajeń, rozbudowanie zainteresowań sytuacją ojczyzny. Razi ją popis językowy Starościny hołdującej cudzoziemszczyźnie. Jest oddana bez reszty rodzinie. Dba o dom i dobrą atmosferę rodzinną. Jest rozsądną, kochającą matką i żoną. Ma dobry kontakt z dorosłym synem. Jest uosobieniem godności, prawości i rozwagi Polski.
Walery – jest młodzieńcem statecznym, opanowanym, uczciwym, stałym w uczuciach. Jego postawa wobec aktualnych spraw kraju jest konsekwencją wychowania w rodzinie dbającej o kształtowanie uczuć patriotycznych. Troska o sprawy narodowe jest stałym elementem wypowiedzi całej rodziny Podkomorzego. Walery realizuje ją na polu działalności politycznej. Jako poseł reprezentuje obóz reform, rozumie ich konieczność, ma dobra orientację w sytuacji wewnętrznej kraju.
Popiera dążenie do zniesienia liberum veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów. Wyraża radość, że społeczne i polityczne interesy ojczyzny są w centrum zainteresowania sejmu. Ma nadzieję, że obrady posłów i jego w nich udział przyniosą owoce w postaci trwałych zmian, które podniosą rangę Polski na arenie politycznej Europy.
Walery potępia nastawienie reprezentantów przeciwnego obozu. Styl Szarmanckiego, jego próżność, brak zainteresowania sprawami narodu rażą go i bulwersują.
Teresa – córka Starosty Gadulskiego i przyszła żona Walerego. Choć należy do rodziny konserwatystów, to jednak ma wspólne poglądy z rodziną Podkomorzego. Również jest zwolenniczką reform, troszczy się o dobro kraju, jest wielką patriotką, kocha ojczyznę.
Jest osobą dobrą, uczciwą. Ceni tradycje, jest posłuszną córką i nie przeciwstawia się woli rodziców. Szczerze i z oddaniem kocha Walerego, darzy go głębokim uczuciem. Jest mu wierna.
Starościna – to typowa głupia, żona modna, zapatrzona w kulturę francuską i literaturę sentymentalną. To nieszczęśliwa i niespełniona kochanka. Jest obiektem drwin i kpin.
Szarmancki – pusty, salonowy fircyk, kosmopolita, nie interesują go sprawy ojczyzny, uważa je za nudne i niewarte zachodu.
Starosta Gadulski – Sarmata, gaduła, interesują go tylko jego prywatne sprawy, prostak bez wykształcenia, często pije. Nie chce zmian i reform, by nie utracić dotychczasowych przywilejów szlacheckich. Niesłowny, zakłamany, ze starościną ożenił się dla posagu, wykorzystuje i źle traktuje chłopów, małżeństwo traktuje jak interes, zależy mu głównie na posagu. Nie troszczy się o rodzinę, jest również złym gospodarzem.