Omów funkcje językowe przysłów ludowych, opierając się na wybranych przykładach

Temat: Omów funkcje językowe przysłów ludowych, opierając się na wybranych przykładach.

Przysłowia ludowe fascynują swoją wieczną aktualnością i popularnością. Mimo dawno zatartych źródeł powstania przysłów, ludzie do dziś chętnie posługują się przysłowiami, by poprzeć swoje zdanie lub aby wyrazić je w oryginalny sposób. Przysłowia są jednym z ciekawych elementów języka polskiego, przede wszystkim ze względu na funkcje, jakie spełniają w systemie językowym. Język jest naszym narzędziem postrzegania świata, dzięki niemu formułujemy osądy o rzeczywistości, oceniamy poznane rzeczy, wyrażamy swoje uczucia i myśli. Język kształtuje nasz sposób percepcji rzeczywistości, językoznawcy już dawno odkryli, że nasze myśli są formułowane w języku, który jest nam najbliższy, zatem idąc tym tropem myślenia możemy odkryć, że brak jakichkolwiek słów lub sformułowań w jakimś języku pociąga za sobą brak pewnym odczuć, myśli i wyobrażeń. Język zatem jawi się jako fascynujący twór, który modeluje psychikę pojedynczego człowieka i zarazem narodu. Dorobek językowy, w którego skład wchodzą przysłowia ludowe, pozwala nam poznać lepiej osobowość społeczeństwa oraz psychikę użytkowników języka.

Użytkownicy języka mogą posługiwać się nim w kilku celach, dlatego możemy mówić o kilku funkcjach, jakie spełnia język. Jeden z podziałów funkcji języka jest dziełem znanego językoznawcy Romana Jakobsona, naukowca, zajmującego się strukturalizmem językowym. Podział Jakobsona zakłada sześć funkcji, jakie spełnia język. Naukowiec zauważa, że akt mowy polega na tym, że nadawca kieruje swój komunikat do odbiorcy. Jakobson mówi tu o trzech czynnikach tworzących akt mowy: nadawcę, odbiorcę i komunikat. Aby komunikat był zrozumiały, musi odnosić się do jasno określonego kontekstu, to znaczy, że musi coś oznaczać, znajomego zarówno nadawcy i odbiorcy, lub musi być możliwy do porównania do jakiejś znajomej rzeczy. Jakobson mówi o „nastawieniu się” na jeden z elementów wypowiedzi: nadawcę, odbiorcę, komunikat, kontekst. „Nastawienie się” na jeden z tych elementów wyznacza funkcję, jaka przyświeca wypowiedzi. Podkreślenie roli nadawcy determinuje funkcję emotywną (lub inaczej zwaną ekspresywną), „nastawienie się” na odbiorcę wyznacza funkcję impresywną, położenie nacisku na kontekst implikuje funkcję referencyjną (inaczej nazywaną poznawczą) a z kolei wyznaczenie pierwszej roli komunikatowi warunkuje funkcję poetycką języka. Każda z tych funkcji oznacza się swoistymi prawidłami. Każda z nich jest widoczna w akcie mowy, w tym przypadku – w przysłowiach.

Przysłowia to wyjątkowo specyficzny gatunek literacki, łączący krótką, eliptyczną formę z jasną, często niosącą stereotypowe widzenie świata, treścią. Przysłowie wyróżniają cechy formalne, znaczeniowe i funkcyjne. Od strony formy byłoby to więc zdanie, często rymowane, zawierające jakiś obraz. Od strony treści przysłowia wyróżnia dwupoziomowość znaczenia – znaczenie dosłowne i przenośne – co sprawia, że mogą ono pełnić wiele funkcji i być stosowane w różnych sytuacjach życiowych. Zwroty przysłowiowe tym różnią się od zwykłych powiedzeń, że wprowadzają do wypowiedzi dodatkową, przenośną treść. W ten sposób jednak przysłowie zbliża się, jeśli nie utożsamia, z maksymą czy sentencją. Jan Bystroń, autor klasycznej pracy „Przysłowia polskie”, definiuje przysłowie jako zespół wyrazów o najrozmaitszej formie i treści, powtarzany tradycyjnie. Dodaje ponadto, że takich sformułowań nie da się wyróżnić wśród tworów językowych, stylistycznych czy literackich na drodze teoretycznej, choć podejmuje zarazem próbę określenia cech formalnych i artystycznych przysłowia, takich jak rym, komizm czy gra słów. Wiele spośród tych atrybutów zwrotów przysłowiowych znajdujemy jednak także w maksymach, gnomach i sentencjach. Widoczny jest związek przysłów z bajkami, w których ukazany obraz zazwyczaj niesie jakąś pointę lub morał. Często owa pointa jest zawarta w jednym z przysłów, zatem widzimy tu, że przysłowia stanowią skondensowany przekaz myślowy o jasno określonej funkcji. Przyjrzyjmy się zatem kolejnym funkcjom języka na przykładzie polskich przysłów ludowych.

Jedną z najważniejszych funkcji językowych przysłów jest funkcja impresywna. Impresja oznacza wywieranie wrażenia na odbiorcę. Przysłowia służą wywieraniu określonego wrażenia, które ma spowodować określone zachowania odbiorcy. Najprostszym przykładem wypowiedzi o funkcji impresywnej są rozkaźniki typu: daj!, chodź! pokaż! Wypowiedzenie jednego z tych komunikatów skutkuje określoną w rozkaźniku czynnością, wykonaną przez odbiorcę wypowiedzi. W tego typu zdaniach łatwo dostrzec funkcję impresywną, jednak jest ona również obecna w zdaniach pozornie oznajmujących, których zadaniem jednak nie jest przekazanie jakiejś informacji, ale spowodowanie pożądanej reakcji odbiorcy. Dzięki tej funkcji nadawca może kształtować postawy i zachowania odbiorcy. Często spotykamy się z typem takiej funkcji w tekstach ustaw, regulaminach, a także w hasłach i sloganach reklamowych. Przysłowia często podporządkowane są funkcji impresywnej ponieważ ich zadaniem jest wywołanie określonej reakcji odbiorcy.

Kiedy mówimy: „Ciekawość to pierwszy stopień do piekła” naszym celem jest skłonienie odbiorcy wypowiedzi do zachowania powściągliwości w zadawaniu pytań, niewtrącania się w nasze sprawy albo o zaprzestania szczegółowego badania rzeczywistości. Przywołane wyżej przysłowie nie pełni funkcji poznawczej, jest poetycką metaforą, obrazującą skutki ciekawości. Stanowi pewnego rodzaju ostrzeżenie, którego celem jest wywołanie określonych uczuć i reakcji odbiorcy. Innym przykładem przysłowia nastawionego na odbiorcę może być hasło: „Co nagle, to po diable”. Tutaj staramy się skłonić odbiorcę wypowiedzi do chwili refleksji nad jego postępowaniem, do powściągnięcia zapalczywości w działaniu, przemyślenia kolejnych kroków. Funkcja impresywna stosuje polecenia, ale także i groźby. Ciekawostką jest to, że w obu przywołanych przysłowiach ostrzeżenie polega na stosowaniu groźby piekła. W tym przypadku można już nieco poznać osobowość społeczeństwa, jakie posługuje się wyżej przywołanymi przysłowiami. Człowiek, który jest nadawcą wypowiedzi, zakłada z góry, że groźba piekła i ujrzenia diabła, jest wystarczająco przerażająca dla odbiorcy na tyle, że spowoduje zmianę jego zachowania. Naiwna religijność, chrześcijańskie wyobrażenie piekła i diabła znajduje swe odbicie w języku. Przykładem wyrażeń o funkcji impresywnej są kolejne przysłowia: „Frasunek – zdrowia rabunek” lub „Skromność odzieży – ozdoba młodzieży”. W obu przysłowiach zastosowano tę samą strukturę zdania: pozbawionego orzeczenia, które zastąpione jest jedynie orzecznikiem. Przysłowia te mogłyby brzmieć: „Frasunek jest rabunkiem zdrowia” i „ Skromność odzieży jest ozdobą młodzieży”. Dla większej siły wyrazu zrezygnowano ze zdania zawierającego orzeczenie i stworzono dwie lakonicznie brzmiące formuły. Pierwsze z przysłów ma za zadanie skłonienie odbiorcy do zaprzestania zaprzątania sobie głowy zmartwieniami, a drugie stara się nakłonić młodego człowieka do ubierania się w sposób nierzucający się w oczy, skromny i schludny. Lakoniczność sformułowania wpływa na odbiór przysłowia – odbiorca poddaje się działaniu formuły. Pouczenie odbiorcy, sprawienie mu przyjemności, wywołanie wzruszenia to cele przysłów ludowych.

Kolejną funkcją, znajdującą swe zastosowanie w przysłowiach jest funkcji ekspresywna. Funkcja ta polega na uzewnętrznieniu postawy “ja” mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi, na wyrażaniu jego stanów psychicznych. Funkcja ekspresywna wypowiedzi realizować się może w ukształtowaniu wszelkich poziomów organizacji wypowiedzi: brzmieniowego (np. operowanie akcentem, intonacją, iloczasem), morfologicznego (np. tryb życzący), leksykalnego (użycie słów nacechowanych emocjonalnie), składniowego (np. elipsa lub inwersja), a także w wykorzystywaniu elementów brzmieniowych nie należących do systemu językowego – barwy głosu, tempa, siły wydechu. W najczystszej postaci funkcja ekspresywna wypowiedzi manifestuje się np. w okrzykach przestrachu, podziwu, radości, gniewu Jak zauważył Roman Jakobson, funkcja ta jest skutkiem „nastawienia się” na nadawcę wypowiedzi. Zadaniem wypowiedzi ekspresywnych jest uwydatnienie uczuć i poglądów nadawcy, przekazanie jego zdania na określony temat. Wypowiedzi, w których mamy do czynienia z orzeczeniem w formie czasownika w pierwszej osobie zazwyczaj są wypowiedziami o funkcji ekspresywnej. Funkcja ekspresywna to zdolność języka do powiadamiania odbiorcy o doznanych uczuciach – zdolność do wyrażania uczuć, ocen. Kiedy o kocie powiemy “kiciuś”, to wyrażamy w ten sposób swój dodatni stosunek do zwierzęcia. Wyraz “babsztyl”, “babsko” informuje o naszej antypatii. Uczucia wyrażamy poprzez odpowiedni dobór słownictwa, intonację. Wyrazem językowej ekspresji są apostrofy, zdania wykrzyknikowe, słowa nacechowane emocjonalnie. Przysłowia są nośnikiem funkcji ekspresywnej o tyle, o ile mówią coś o odczuciach nadawcy. Pierwszym przykładem przysłowia o funkcji ekspresywnej może być powiedzenie: „Baba z wozu, koniom lżej”. To zabawne przysłowie nie ma na celu uświadomienie odbiorcy o tym, że jakimś koniom, ciągnącym pewien nieokreślony wóz jest lżej ponieważ tajemnicza kobieta (o zapewne znacznej tuszy) postanowiła resztę drogi pokonać pieszo, ale ma zadanie ukazać ulgę nadawcy spowodowaną odrzuceniem pewnego niewygodnego problemu. Przysłowiowa „baba” jest zatem symbolem trudności, przeciwności losu i pułapek na drodze do celu. Symbol jest częstym środkiem retorycznym używanym w przysłowiach. Dzięki obecności niejasno sprecyzowanego symbolu w przysłowiach, te ostatnie nie tracą swej aktualności, zachowują uniwersalizm wymowy. Istnienie symbolu w przysłowiach pozwala nadawcy na niedookreślenie swych uczuć, zachowanie pewnego dystansu w stosunku do wypowiadanych słów.

Jeżeli chcemy pozostać przy motywie „wozu” to możemy przywołać powiedzenie „Czuć się jak piąte koło u wozu”. Tutaj już sam czasownik sugeruje, że nadrzędną funkcją przysłowia jest funkcja ekspresywna. Czuć się jak piąte koło u wozu, czyli czuć się niepotrzebnym, zbędnym, przeszkadzającym reszcie obecnych w realizacji danego zadania. Tutaj funkcja ekspresywna widoczna jest nie tylko na płaszczyźnie treści wypowiedzenia, nie tylko na poziomie logicznym zdania, ale też w wymiarze formalnym przysłowia. Obecność czasowników typu: czuć się, bać się, kochać, nienawidzić zawsze przywołują funkcję ekspresyjną wypowiedzi.

Innymi przykładami powiedzeń o funkcji ekspresywnej mogą być przysłowia: „Gapić się jak wół w malowane wrota”, „Spocić się jak ruda mysz”, „Dla chcącego nic trudnego” itd. W pierwszym z tych trzech powiedzeń nadawca wyraża swoją dezaprobatę z powodu czyjegoś natarczywego wzroku, w niewyszukany sposób drwi z czyjegoś spojrzenia. W wyraźny sposób daje do zrozumienia odbiorcy, ze nie życzy sobie by ten na niego patrzył. Drugie z przysłów odnosi się do stanu, w jakim się nadawca znajduje. Porównanie do rudej myszy jest abstrakcyjne, ponieważ nie należy wysnuwać wniosku, że te właśnie skądinąd obrzydliwe stworzonka są wiecznie spocone. Ostatnie z przywołanych przeze mnie przysłów wyraża wolę działania nadawcy. Sugeruje odbiorcy, że chęć, jaką odczuwa nadawca wypowiedzi, jest motorem jego czynów. „Dla chcącego nic trudnego” jest powiedzeniem, w którym równą rolę odgrywają funkcje ekspresywna i impresywna. Przysłowie to może być też zachętą dla odbiorcy do określonego działania jak też może stanowić wykładnię uczuć nadawcy.

Funkcja referencyjna, in. poznawcza służy o informowaniu o zjawiskach zachodzących w rzeczywistości pozajęzykowej, polega na nazywaniu wszelakich przedmiotów i zjawisk spostrzeganych przez człowieka w otaczającym go świecie. Przysłowia, powstałe na podstawie wieloletniej obserwacji zjawisk przyrody i natury ludzkiej rolę poznawczą wypełniają niemal całkowicie. Przykładem tego typu przysłów mogą być wszystkie powiedzenia związane z naturą np. „Na świętego Grzegorza idzie zima do morza”, „Na Nowy Rok, przybywa dnia na barani skok”, „W marcu jak w garncu”, „Idzie luty – podkuj buty” itd. Obserwacje meteorologiczne stały się podstawą do wniosków dotyczących następstw zjawisk pogodowych. Podane wyżej przysłowia informują odbiorcę o zależnościach zjawisk natury. Nadejście lutego wiąże się z raptownym i znacznym spadkiem temperatury, zatem warto sprawić sobie ciepłe buty. Zauważyć należy tu, że w tym przysłowiu funkcja informacyjna wiąże się z funkcją impresywna ( nadawca pragnie wpłynąć na odbiorcę, by ten ostatni cieplej się ubierał), czego dowodem jest użycie czasownika w formie trybu rozkazującego. Kolejne przedstawione przeze mnie przysłowia mówią o zachowaniu się przyrody w określonym czasie: w dzień imienin Grzegorza to jest trzynastego lutego można zauważyć powolne odejście zimy. Morze jest symbolem dalekiej krainy, nieznanej części Ziemi. Przysłowie mówiące o wydłużaniu się dnia jest kolejnym dowodem na to, że lud, będący autorem tegoż hasła był równocześnie znakomitym obserwatorem przyrody – równonoc przypadająca na 22. XII rozpoczyna okres stopniowej dominacji dnia nad nocą. Zmienna marcowa pogoda również jest zjawiskiem, zaobserwowanym przez obserwatorów przyrody i uwiecznionym w przysłowiu.

Nie tylko przysłowia odnoszące się do zjawisk przyrodniczych są przykładem wypowiedzeń o funkcji poznawczej. Powiedzenia typu: „Raz na wozie, raz pod wozem”, „Póty dzban wodę nosi, póki mu się ucho nie urwie”, „Potrzeba matką wynalazków” również odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej i są efektem refleksji człowieka. Obserwacja zmiennego losu człowieka, możliwość raptownego odwrócenia się przychylności Fortuny została zawarta w pierwszym z przytoczonych przysłów. Ponure stwierdzenie możliwości znalezienia się pod wozem jest pewnym rodzajem ostrzeżenia przed nadmiernym optymizmem, ale również może w chwilach kryzysu stanowić pocieszenie i dać nadzieje na nadejście lepszych czasów. Perspektywa zakończenia się pomyślnych czasów jest zawarta także w drugim z wymienionych wyżej przysłów. Trzecie powiedzenie jest pewnego rodzaju wytłumaczeniem genezy ułatwień, ulepszeń życia. Mądrości zawarte w przysłowiach, spełniających funkcję poznawczą są uniwersalne a jednocześnie bardzo proste, oparte na prymitywnej filozofii życia. Przysłowie zawarte w tytule pracy: „Przysłowia są mądrością narodów” jest zatem nie do końca prawdziwe. Obrazuje jednak stosunek społeczeństwa do utartych powiedzeń ludowych. Nie muszę chyba dodawać, że przytoczone ostatnio przysłowie również występuje w funkcji informacyjnej.

Według wielu badaczy najważniejszą funkcją wypowiedzi jest funkcja poetycka, inaczej mówiąc – estetyczna. Jest to właściwość wypowiedzi polegająca na wywołaniu u odbiorcy przeżyć estetycznych (wrażenia piękna, harmonii, doskonałości itp.). Z tą funkcją języka spotykamy się w literaturze pięknej. Przejawia się w różny sposób, w zależności od epoki, pisarza, odbiorców. Funkcja ta nie ogranicza się, wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemówieniach, żartach, kalamburach, mowie potocznej.

Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce zaskoczyć, rozśmieszyć, a przede wszystkim zachwycić odbiorcę. nastawienie wypowiedzi na swoją własną organizację, na wewnętrzny układ elementów zarówno planie wyrażenia, jak i w planie treści. W wypadku tekstów o funkcji poetyckiej i ekspresywnej trudno formułować zasady racjonalnego współdziałania językowego, jako że funkcje te zakładają przekraczanie granic racjonalności, podporządkowują wypowiedź emocjom i doznaniom estetycznym, z jednej strony nadawców, z drugiej – odbiorców wypowiedzi W przeciwieństwie do pozostałych funkcji wypowiedzi, które wiążą przekaz słowny z sytuacją wobec niego zewnętrzną (z nadawcą, odbiorcą, komunikowanym stanem rzeczy), funkcja estetyczna wypowiedzi wprowadza orientację dośrodkową, uwyraźnia autonomiczną konstrukcję przekazu, skupiając na niej uwagę odbiorcy. Jest właściwa – w różnym stopniu – wszelkim powiadomieniom werbalnym, jednakże jako dominanta występuje w wypowiedziach realizujących założenia języka poetyckiego. Jej dominacja wnosi do wypowiedzi uporządkowanie “naddane” (tzn. niesprowadzalne do innych funkcji wypowiedzi) na wszystkich poziomach znaków językowych: fonemicznym, morfemicznym, leksykalnym, składniowo-intonacyjnym, wprowadzając także wyraziste rygory w stosunkach między jednostkami różnych poziomów. Przejawia się zwłaszcza poprzez wszelkiego typu odpowiedniości symetryczne, paralelizmy, ekwiwalencje jednostek (rytm, instrumentacja) przede wszystkim w mowie wierszowanej, na płaszczyźnie semantycznej realizuje się zwłaszcza przez tak zwane figury retoryczne.

Funkcja poetycka widoczna jest w przysłowiach już omawianych w tej pracy. Powiedzenie: „Komu w drogę, temu czas” jest przykładem wypowiedzi zorganizowanej na zasadzie paralelizmu, który tworzą dwa zaimki osobowe. Paralelizm to wprowadzenie pewnej analogii pomiędzy częściami składowymi wypowiedzi. W przypadku omawianego przysłowia częściami składowymi są: „komu w drogę” i „temu czas”. Rytm przysłowia jest spowodowany występowaniem jednosylabowego wyrazu na końcu zdania. Akcent zdaniowy pada właśnie na słowo „czas”, intonacja uwypukla jeszcze bardziej formę wypowiedzi.

Innym środkiem poetyckim zastosowanym w przysłowiach jest rym. W powiedzeniu „W marcu jak w garncu” garnek, do którego wszystko się wkłada i miesza jest przywołany przede wszystkim ze względu na podobieństwo brzmieniowe wyrazów na końcu obu fraz. Przykład tego samego zabiegu możemy odnaleźć w szeregu innych przysłów np. „Na świętego Grzegorza idzie zima do morza” lub „Baba bez brzucha jak garnek bez ucha”. W przypadku pierwszego z przytoczonych dwóch porzekadeł dzień trzynastego lutego jest jedynie symbolem końca zimy, a wybrany został tylko ze względu na obecność rymu. Drugi z podanych przysłów wprowadza kolejny środek stylistyczny uwydatniający obecność funkcji poetyckiej. Porównanie szczupłej kobiety do garnka jest zadziwiające, przykuwa uwagę słuchacza, stwarza nastrój niedosłowności, metaforyczności, poetyckości. Jak widać na tym przykładzie funkcja poetycka nie wiąże się jedynie z poezją, potoczne porównania służą także estetyce wypowiedzi.

Najbardziej powszechnym środkiem stylistycznym służącym poetyzacji wypowiedzi jest metafora. Ten zabieg poetycki występuje w szeregu przysłów. W przysłowiu „Co nagle, to po diable” znajdziemy metaforyzację rzeczywistości językowej. Nagłość oznacza nie tyle szybkość, tak jak się dzieje we współczesnym języku, ale raczej oznacza działanie nieprzemyślane. „Po diable” natomiast oznacza fatalne skutki naszego nieprzemyślanego działania. Innym przykładem na to, iż użytkownicy przysłów bali się piekła jest poetyckie sformułowanie „Dobrymi chęciami jest piekło wybrukowane”. Interesująca konstrukcja zdania przekonuje nas, że autor był świadomym użytkownikiem języka i jego powiedzenie jest przykładem hasła o funkcji poetyckiej. Metafora bruku w piekle czyni tekst ciekawym i śmiesznym. Warto spostrzec, że i tutaj tak, jak w przysłowiach o ciekawości metaforą czegoś nieprzyjemnego jest imię diabła. Po raz kolejny mamy dowód na to, że człowiek z epoki powstawania obu przysłów był czlowiekeim religijnym. Podobny zabieg występuje w przysłowiu: „Ile wina w głowie, tyle prawdy w słowie”. Metafora ukryta jest w obu sformułowaniach, składających się na owo powiedzenie. Wino w głowie mówi nam o stopniu upojenia alkoholowego, i mimo, że dziś już każdy wie, że wino, tak jak inne posiłki i napoje nie wędruje do głowy, ale do żołądka, to jednak w przysłowiu zostało utrwalone dawne, poetyczne widzenie człowieka, będącego pod wpływem alkoholu. Prawda w słowie z kolei oznacza mądrość wypowiedzi, jej logiczność, składność, sensowność. Nie oznacza tego, że człowiek stroniący od wina zawsze jest prawdomówny – metafora mówi nam jedynie o logiczności wypowiedzi.

Wprowadzenie symboli (o czym była już mowa we wcześniejszej części pracy) również jest przejawem obecności funkcji poetyckiej wypowiedzi. Kiedy mówimy, że „Lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu” nie mamy na myśli konkretnych ptaków, ale przypisujemy im odpowiednio symbole rzeczy o mniejszej i większej wartości. Garść i dach w przysłowiu symbolizują posiadanie czegoś i nieosiągalność jakiejś rzeczy. Symboliczność przysłów stawia je w ty samym rzędzie z wieloma uznanymi dziełami literackimi. Prosty lud wiejski, będący źródłem większości przysłów znakomicie posługiwała się symboliką i prawidłowo ją odczytywał. To z kolei dowód na to, że symbolizacja wypowiedzi nie jest domeną jedynie ludzi wykształconych humanistycznie, ale należy do płaszczyzny języka osobistego, najprostszego. Często funkcja poetycka oddala odbiorcę od treści komunikatu, manifestuje jedynie formę, zatrzymuje odbiór jedynie na kształcie, stronie formalnej tekstu, jednak nie dzieje się tak w przypadku przysłów. Tutaj funkcja poetycka służy zwróceniu uwagi na treść niesioną przez kolejne powiedzenia. Funkcja poetycka nie wymaga logiczności wypowiedzi, dlatego można odnaleźć dziesiątki przysłów, które zestawione razem, będą sobie wzajemnie przeczyły.

Funkcją nie uwzględnioną w podziale Jakobson jest funkcja magiczna przysłów i powiedzeń ludowych. Hasła: „Raz kozie śmierć”, „Komu w drogę, temu czas” oraz zaklęcia: „Niech mu ręka uschnie”, „Niech go piorun strzeli” pełniły funkcję czarodziejskich, magicznych formuł. Ich celem nie było ukazanie uczuć nadawcy, ani też wpłynięcie na odbiorcę, ani też przekazanie pewnych prawd o rzeczywistości, lecz pewnego rodzajem „zamawianiem” świata pozajęzykowego, zaklinaniem go, przemienianiem w rzeczywistość magiczną. Człowiek dawnych epok tworząc przysłowia, stwarzał w pewien sposób świat, rzeczywistość pozajęzykową. Wspomniane już to zostało we wstępie pracy, gdy mowa była o mechanizmie „myślenia w języku”. Magia przysłów miała służyć zmianie rzeczywistości, podporządkowaniu sobie przez człowieka przyrody i własnej, nieprzewidywalnej psychiki.

Przysłowia do dziś służą użytkownikom języka i choć nikt już dziś nie wierzy, że np. Imieniny Grzegorza przepędzą zimę lub że ciekawy wszystkiego człowiek pójdzie po śmierci do piekła, to używamy przysłów, mówiących o tym z chęcią i przekonaniem. Epoka współczesna wymaga od użytkowników języka świadomego używania retoryki. Przysłowia są elementem retorycznego układu wypowiedzi, stanowią ornament tekstu, służą ozdobie, a jednocześnie są wyrazem czyichś przekonań i uczuć. Przysłowia w naszych czasach znalazły swoje miejsce w tekstach perswazyjnych, manipulacyjnych i reklamowych. Twórcy haseł reklamowych, wykorzystują fakt, iż właśnie w przysłowiach istnieje niemalże równorzędne połączenie funkcji ekspresywnej, impresywnej, poznawczej i poetyckiej. Funkcje językowe nigdy nie występują samodzielnie w tekście, jednak właśnie w przysłowiach ich rola jest zrównoważona. Odwieczna obecność przysłów w języku polskim, jest powodem, dla którego wierzymy w mądrość tych tekstów, apriorycznie zakładając, iż przenoszą one doświadczenie wielu pokoleń. Ten fakt jest podstawą myślenia dla twórców reklamy, którzy pełnymi garściami czerpią z tej skarbnicy języka polskiego, układając hasła reklamo0we. Warto zatem czasami spojrzeć na przysłowia jako na twór językowy, którego status oparty jest na uzusie i używać ich z umiarkowaniem, nie wierząc do końca i ich przysłowiową mądrość. Dziękuję.

Imię i nazwisko: Data:

Klasa:

 

KONSPEKT

Temat: Omów funkcje językowe przysłów ludowych, opierając się na wybranych przykładach.

I .Literatura podmiotu:

1. Oskar Kolberg, Przysłowia ,Warszawa, Kraków 1967

 

II. Literatura przedmiotu:

1. Świerczyńska Dobrosława, Przysłowia są… na wszystko / wybór i oprac. Dobrosława Świerczyńska,

Warszawa 2001

2. Bieniok Henryk, Trzy razy pomyśl, raz zrób, czyli zasady organizacji i kierowania w polskich

przysłowiach i powiedzeniach, Warszawa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1985

3. Kłosińska Katarzyna, Słownik przysłów, czyli przysłownik : pochodzenie, znaczenie, zastosowanie,

Warszawa 2004

4. Bień Henryk F., Kto miłuje, bywa zdrów czyli sztuka kochania w polskich przysłowiach i wyrażeniach

przysłowiowych / wybrał i wstępem opatrzył Henryk F. Bień, Katowice 1987

5. Renata Grzegorczykowa, Teoria aktów mowy (w:) Tejże. Wprowadzenie do semantyki

językoznawczej, Warszawa 1995, s. 27-29.

6. Roman Jacobson, Poetyka w świetle językoznawstwa (w:) W Poszukiwaniu istoty języka 2, Warszawa

1989

7. Szpila Grzegorz, Krótko o przysłowiu, Kraków 2003

 

III. Ramowy plan wypowiedzi:

1)Określenie problemu:

* Wprowadzenie do tematyki funkcji języka. Zastanowienie się nad funkcjonowaniem języka w świecie.

*Przywołanie tezy o „postrzeganiu świata w języku”, czyli wskazanie na wpływ języka na psychikę i

sposób myślenia człowieka.

* Przywołanie podziału funkcji języka Romana Jacobsona na funkcję impresywną, komunikacyjną

(informacyjną), ekspresywną, poetycką, fatyczną i metajęzykową.

* Wyjaśnienie terminów funkcji: impresyjnej, ekspresyjnej, poetyckiej i komunikacyjnej.

* Postawienie tezy, mówiącej o istnieniu tych czterech funkcji językowych w przysłowiach ludowych.

* Przysłowia jako specyficzny gatunek literacki, łączący krótką, eliptyczną formę z jasną, często niosącą stereotypowe widzenie świata, treścią. Związek przysłów ludowych i bajek (morał bajki, często sformułowany jest w formie przysłowia).

*Kolejność prezentowanych argumentów (treści): Rola przysłów w różnym wymiarze:

*Ukazanie funkcji impresywnej w przysłowiach. Wpływanie na odbiorcę, skierowanie uwagi na

pożądane zachowanie odbiorcy. Przykładami tego typu przysłów mogą być: „Chytry dwa razy traci”,

Pouczenie, sprawienie przyjemności, wywołanie wzruszenia itd. jako cele przysłów ludowych.

Manipulacja doborem przysłów w celu zapewnienia określonego zachowania się odbiorcy.

* Funkcja poetycka przysłów.

• Udowodnienie tezy, że funkcja poetycka jest najważniejszą funkcją językową porzekadeł ludowych. Obrazowanie własnych przekonań za pomocą utartych powiedzeń.

• Metafora i porównanie jako dominujące w przysłowiach środki retoryczne. Analiza takich środków retorycznych, występujących w przysłowiach jak: hiperbola (uwypuklenie, przesadnia), elipsa (wyrzutnia, pominięcie jakiegoś elementu wypowiedzi, w celu uzyskania zwięzłości), paralelizm (porównanie dwu lub więcej składników wypowiedzi). Przysłowie jako pointa wypowiedzi.

• Zwrócenie uwagi odbiorcy jako jeden z głównych celów nadawcy przysłowia. Ukazanie, że funkcja poetycka występuje w innych niż liryka formach literackich.

* Funkcja informująca inaczej poznawcza lub komunikacyjna.

• Zastanowienie się na przysłowiem: „przysłowia są mądrością narodów”. Przenośne znaczenie nadawane przysłowiom służy przekazywaniu uniwersalnych prawd o świecie. Przekazywanie doświadczeń zdobytych na podstawie wieloletnich obserwacji przyrody i ludzkich zachowań.

• Zawarcie w przysłowiach ludowych historii danego społeczeństwa, przekazywanie poglądów funkcjonujących w dawnych czasach. Mitologizujące widzenie świata, zawarte w przysłowiach.

• Przysłowia jako autorytet, przywoływany w celu poparcia danego twierdzenia. Przysłowia jako przekaźnik stereotypów rządzących postrzeganiem ludzkim,

* Funkcja ekspresywna przysłów ludowych. Przekazywanie własnych uczuć i odczuć na temat

rzeczywistości. Ujawnianie postawy mówiącego, poprzez przywołanie przez niego określonego

przysłowia.

3)Wnioski:

* Ukazanie paradoksalnej przeciwstawności niektórych przysłów.

* Przedstawienie zjawiska polegającego na posługiwaniu się przysłowiami w celu zapewnienia

sobie przychylności odbiorcy.

* Ukazanie, że przysłowia ze względu na funkcje językowe, które pełnią, wykorzystywane są w

celach reklamowych, perswazyjnych i manipulacyjnych.

 

IV. Materiały pomocnicze:

*…

 

 

 

 

 

 

 

………………………………………………….. podpis własnoręczny