Biografia
Franciszek Karpiński pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej osiadłej w Pokuciu. Urodził się 4 października 1741 r. w Hołoskowie.
Uczył się w szkole jezuitów, a około 1762 r. ukończył studia teologiczne w akademii Lwowskiej. Po ukończeniu edukacji był, przez pewien czas, guwernerem na dworach magnackich, a następnie gospodarował jako dzierżawca we wsiach. Na zaproszenie Adama Kazimierza Czartoryskiego przybył do warszawy, by pełnić u niego obowiązki sekretarza, a później bibliotekarza. Był już wtedy sławnym poetą, autorem tomiku wierszy „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne”. Przedstawiony królowi na jednym z obiadów czwartkowych „Śpiewak Justyny” (jak go wówczas nazywano) mógł zrobić dworską karierę. Miał jednak zbyt duże poczucie niezależności i zbyt małą umiejętność prawienia komplementów, a ponad to źle czuł się w pełnym intryg środowisku dworskim.
W 1793 r. poeta osiadł na dzierżawie – małej kolonii na skraju Puszczy Białowieskiej – przybity decyzjami sejmu grodzieńskiego, zatwierdzającego drugi rozbiór Polski.
Bardzo osobista, sentymentalna twórczość literacka Karpińskiego wzbogaciła się zwłaszcza w okresie Sejmu czteroletniego o wiersze społeczne i patriotyczne.
Karpiński pisał też dramaty, rozprawy, wiersze i pieśni religijne (między innymi jest autorem słynnej kolędy „Bóg się rodzi…” i pieśni „Kiedy wstają ranne zorze…”), a także zajmował się przekładami.
U schyłku życia napisał niewielki, ale bardzo ciekawy pamiętnik, zatytułowany „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem”.
Zmarł 16 września 1825 r. w Chorowszczyźnie.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę”
F. Karpiński przemienił wodę w liryk miłosny. Wiersz ten jako utwór sentymentalny charakteryzuje się prostym słownictwem, nawiązującym do paralelizmu świata ludzi i przyrody. Składnia jest jednak bliższa stylowi retorycznemu:
– wyrazista symetryczność konstrukcji składniowych
– anaforyczne zwroty
– kontrast wyrażony w powtarzającym się schemacie zdania przeciwstawnego
– zdania wykrzyknikowe
– zdania retoryczne kończące kolejne strofy.
Typowe jest zastosowanie parafraz. Utwór ten należy traktować jako przykładne mieszania różnych konwencji stylistycznych, bo przecież melodyjna paralelność, zdrobnienia, potoczna frazeologia, paralelne ukazywanie świata przyrody i świata ludzkiego – to cechy stylu pieśni ludowej.
Wiersz jest przykładem liryki bezpośredniej. Podmiotem lirycznym jest nie tylko kochanek, ale i gospodarz. Wyraża w nim głębokie uczucia do ukochanej Justyny i wielką za nią tęsknotę.
„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”
Po upadku niepodległości na przełomie XVIII i XIX. powstają dwa ważne teksty: „Mazurek Dąbrowskiego” J. Wybickiego i „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” F. Karpińskiego.
„Żale Sarmaty…” Karpiński napisał w 1801r.. Żale – to staropolskie określenie elegii. Utwór jest elegią patriotyczną, podmiotem mówiącym jest Sarmata, czyli stary Polak przywiązany do ojczyzny i tradycji, ubolewający nad losem kraju. Tematem utworu jest przeciwstawienie wyidealizowanego obrazu kraju – budzącej rozpacz teraźniejszości. Elegia składa się z szeregu wyrazistych obrazów:
– pogrzeb Zygmunta Augusta
– śmierć i pogrzeb ojczyzny
– śmierć jednego z patriotów
– pożary, rabunki i rozboje ze strony zaborców
– emigracja, płacz i nędza kraju
– matka ucząca swoje dzieci języka zaborców
– bohaterskich legionistów bez nadziei na zmianę
– zrozpaczony poeta składa u grobu Zygmunta swoją lutnię, szablę i nadzieję.
W utworze wyrażone są silnymi emocjami:
– żal, ból patrioty
– zaduma, gorycz, smutek, rozpacz
– świadomość przeżycia katastrofy, beznadziejność, rezygnacja.
Refleksje i emocje są wsparte przez liczne środki stylistyczne:
– apostrofy, zdania pytające i wykrzyknikowe, alegorie, parafrazy.
Wiersz jest jedenastozgłoskowcem o rymach przemiennych i parzystych, w zakończeniu występuje ośmiozgłoskowiec, a ostatnie dwa wersy są zupełnie nietypowe, wywołuje to efekt szlochu, pogłębiony przez wprowadzenie urwanego zdania.
W elegii dominuje liryka zwrotu do adresata. Adresaci są różni: Zygmunt August, Ojczyzna, patrioci, legioniści, Wisła.
W zakończeniu pojawia się liryka wyznania, w której tytułowy Sarmata staje się podmiotem autorskim.
Symbolizuje to połączenie uczuć jednostki z nastrojami zbiorowości. „Żale Sarmaty…” stanowią zespolenie liryki klasycznej (środki retoryczne) z preromantyczną liryką sentymentalną.
„Pieść dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim”
Pieśń napisana w 1773 r., po pierwszym rozbiorze Polski, ze względu na akcenty austriackie, do druku dopuszczona została dopiero 30 lat później.
Utwór stylizowany na ludową pieśń, napisany prostym, śpiewnym językiem, jest wyrazem rozpaczy poety, spowodowanej rozbiorem państwa. Przyczyn upadku dopatruje się podmiot liryczny w politycznym i społecznym rozkładzie Rzeczypospolitej. Brak praworządności, anarchia, nadmierna skłonność Sarmatów do wystawnego stylu życia do prowadziły do klęski:
„Śladem bieda przyszła, śladem,
Za zbytkami, za nieładem!”
Bieda symbolizująca działania zaborców, podstępnie opanowała osłabioną Polskę:
„Wolności, niebieskie dziecko!
Ułowiono cię zdradziecko”.
W dalszej części utworu poeta opisuje ciężki los Polaków, którzy znaleźli się pod rządami obcych państw. Dawniej, szanowani w swoim kraju, posiadający swobodę i przywileje, dziś są upokarzani i traktowani na równi ze zwierzętami. Wierni patrioci muszą cierpieć nędzę. Zaborców otaczają zdrajcy ojczyzny, fałszywi pochlebcy, którzy zaprzedali się wrogom.
Utrzymana w żałobnym, melancholijnym nastroju pieśń stanowi sugestywny obraz tracącej powoli swą niepodległość Rzeczypospolitej.
„Laura i Filon”
Jest to jedna z najbardziej znanych sielanek Karpińskiego, do jego tekstu ułożona została muzyka. Pieśń ta jest w repertuarze „Mazowsza”.
Forma utworu to dialog. Utwór miłosny. Bohaterami sielanki są Laura, pasterka i Filon, przedstawiciel ludu. W utworze jest mowa o potajemnym spotkaniu dwojga kochanków. Jako pierwszą poznajemy Laurę, która udaje się potajemnie na spotkanie z ukochanym. Gdy dociera na miejsce, pod umówiony jawor, Filona jeszcze nie ma. A w głowie Laury toczy się szereg myśli i podejrzenie, że ukochany ją zdradza. W chwili rozpaczy niszczy dary od ukochanego w przekonaniu, ze jednak została zdradzona. W tym samym momencie z ukrycia wychodzi Filon i tłumaczy jej, że czekał już od godziny, że umyślnie się skrył. Kochanek przeprasza Laurę, ta mu wybacza i pogodzeni kochankowie, do zmierzchu prześcigają się w wyznaniach miłości, aż do zakończenia spotkania.
Tematem przewodnim jest miłość i związane z nią wszelkie uczucia pozytywne i negatywne, jakie ze sobą niesie. W zależności od nastroju może ona być piękna i cudowna, szalona, innym razem okrutna, zaborcza i fałszywa.
Miłość Laury i Filona jest nienasycona i zaborcza. Wciąż im mało dowodów miłości.