Biografia
Johann Wolfgang Goethe urodził w 1749 roku we Frankfurcie nad Menem, w zamożnej mieszczańskiej rodzinie. Zmarł 22 marca 1832 r. w Weimarze. To największy poeta Niemiec i jeden z największych poetów świata. Dramaturg, prozaik, uczony, polityk, tworzył w dobie romantyzmu, ale nigdy nie zerwał więzi łączących go z klasycyzmem. Kończył studia prawnicze w Lipsku i Strasburgu.
W 1775 na zaproszenie księcia Karola Augusta wyjechał do Weimaru, w którym pozostał aż do śmierci. W latach 1791-1817 kierował również teatrem w Weimarze.
Twórczość Goethego jest bardzo bogata i różnorodna. Napisał wiele utworów lirycznych i epicznych, ballady, dramaty, powieści, rozprawy naukowe.
Najwybitniejsze utwory Goethego:
„Cierpienia młodego Wertera” – w formie listów
„Faust” – dramat
Zbiór ballad romantycznych, np. „Rybak”
„Cierpienia młodego Wertera”
Czas i miejsce akcji:
W skład księgi pierwszej wchodzą listy pisane przez Wertera w dniach od 4. V. 1771 r. do 10. IX. 1771 r., księga druga obejmuje wydarzeni od 20. X. 1771 r. do 9. XII. 1772 r.
W części zatytułowanej „Wydawca do czytelnika” znalazły się listy z 12, 14 i 20 grudnia.
Akcja rozgrywa się w miejscowości Waldheim. O pozostałych miejscowościach Werter wspomina w listach wpisując tylko pierwsze litery ich nazw.
Plan wydarzeń:
- Przyczyny wyjazdu Wertera na wieś
- Poznanie Lotty i oczarowanie nią
- Wieść o narzeczonym dziewczyny
- Częste wizyty w domu Lotty
- Miłość i cierpienia Wertera
- Przyjazd Alberta – narzeczonego Lotty
- Przyjaźń z Albertem
- Samobójcza próba Wertera
- Wyjazd bohatera na placówkę dyplomatyczną
- Nowe znajomości
- Wiadomość o ślubie Lotty i Alberta
- Powrót do Waldheimu
- Bezskuteczne próby zapomnienia o Lotcie
- Spotkanie z obłąkanym młodzieńcem
- Wyznanie dziewczynie miłości
- Ostatni list i samobójstwo Wertera
Bohaterowie:
Werter – to młody, wykształcony, zafascynowany literaturą antyczną, wrażliwy i niezmiernie
Uczuciowy człowiek. Obdarowany przez naturę artystyczną duszą, inaczej spogląda na rzeczywistość niż normalny człowiek. Łatwo nawiązuje kontakty z ludźmi, zwłaszcza z takimi, w których widzi odbicie samego siebie. Popada w zmienne nastroje, raz się śmieje, innym razem nachodzą go pesymistyczne myśli. W świecie, w którym się obraca, widzi panoszące się zło i nie może się z nim pogodzić. Być może i dlatego często popada w konflikt z konwenansami otoczenia oraz w stany depresyjne. Analizuje swoje dyskusje na temat sensu i celu życia. To indywidualista, człowiek nieprzeciętny, z ogromną dozą subiektywizmu. Pragnie być w centrum zainteresowania. Szuka ustawicznie obiektu uczucia, sam również wywiera silne wrażenie na kobietach, z którymi przebywa. Jest towarzyski, elokwentny, wie, czego kobiety od niego oczekują. Uczucie traktuje jako najwyższą, najwznioślejszą wartość w życiu, oczywiście od momentu, gdy zakochuje się w Lotcie. Jego wcześniejsze miłostki mają charakter przelotny (po zerwaniu z Eleonorą szybko się pozbierał). Ogarnięty wielką namiętnością, nie umie już normalnie żyć. Przeżywa straszne męczarnie. Mimo iż wie, że Lotta ma narzeczonego, nie potrafi oderwać od niej swoich myśli. Nie potrafi też zdobyć się na zaniechanie wizyt u niej. Kolejne spotkania z dziewczyną powodują, iż czuje się „chory z miłości”. Często płacze w samotności, szuka ukojenia swoich ran w przyrodzie oraz w lekturze traktującej o nieszczęśliwej miłości. Każde spojrzenie Lotty, czy nawet jej gest, doprowadzają go do szaleństwa i do zmiennych nastrojów. Raz do ekstazy, innymi razy do samobójczych myśli. Mimo, iż kocha do szaleństwa, nie walczy o dziewczynę, godzi się na jej małżeństwo z Albertem, by potem ze zdwojoną siłą zmagać się ze swym uczuciem, roztrząsać je i popadać w obłęd. A kiedy uświadamia sobie, iż jego życie bez Lotty nie ma najmniejszego sensu, popełnia samobójstwo.
Werter to niezwykła osobowość, to człowiek, który czuje się wewnętrznie wolny i za nic nie chce utracić swej wolności. Nie godzi się też z jakimikolwiek więzami krępującymi człowieka. Protestuje przeciwko wszystkiemu, co ogranicza ludzką wolność. Zapatrzony w siebie, odczuwa swoją wyższość nad innymi. W swoim postępowaniu kieruje się wyłącznie sercem. To ono dyktuje mu stosunek do samego siebie, do otoczenia, do Boga oraz do przyrody. Buntuje się przeciwko przesądom stanowym, moralnym, rodzinnym i religijnym, które ograniczają wolność ludzi takich, jak on.
Współczuje parobkowi, który zabił z powodu swej wielkiej miłości do bogatej wdowy konkurenta.
Również los Henryka, zakochanego nieszczęśliwie w Lotcie jest mu bliski. Potępia ludzi, którzy go nie rozumieją i którzy pokazują swoją wyższość nad nim. Bardzo przeżywa fakt odtrącenia go przez środowisko artystyczne, gdy przebywa na placówce dyplomatycznej. To niejako również przyczynia się do jego samobójczej śmierci.
Nie potrafi wyplątać się z dostrzeganych sprzeczności istnienia i być może, dlatego w liście z 12 sierpnia 1772 r. napisze do Wilhelma: „Natura nie znajduje wyjścia z labiryntu splątanych i sprzecznych sił i człowiek musi umrzeć”.
Lotta – ukochana Wertera – kobieta piękna, inteligentna, dobra, oddana rodzinie, umiejąca cieszyć się życiem. Lubi taniec, towarzystwo, literaturę, łatwo nawiązuje kontakty z ludźmi.
Kocha swojego narzeczonego, jest mu wierna, ale nie pozostaje obojętna wobec Wertera, z którym łączą ją wspólne poglądy oraz więź psychiczna. Widząc w rosnącym uczuciu bohatera zagrożenie dla własnego szczęścia małżeńskiego i spokoju, Lotta decyduje się na zaprzestanie spotkań z Werterem.
Albert – narzeczony Lotty – człowiek szlachetny i dobry, aczkolwiek przeciętny. Kocha Lottę, ale nie ma z nią głębszego porozumienia duchowego. Szanuje Wertera i wysoko go ceni. Jest człowiekiem rozsądnym, pozbawionym bogatej wyobraźni i szerszych zainteresowań. Jego mżycie wypełnia, tak pogardzona przez Wertera, użyteczna praca. Albert to, jak pisze w liście tytułowy bohater powieści:
„ (…) dzielny, kochany chłop, którego nie można nie lubić”.
Budowa utworu:
Powieść ma formę listów bohatera do przyjaciela Wilhelma (kilka listów adresowanych jest do Lotty i Alberta). Jest to, więc tzw. powieść epistolarna.
Formę tę upowszechnił Jan Jakub Rousseau swą słynną „Nową Heloizą”.
„Cierpienia młodego Wertera” składają się z dwóch ksiąg. Księga pierwsza obejmuje okres od 4 V do 10 IX 1771 r. i zawiera listy do Wilhelma. Księga druga to okres od 20 X 1771 r. do 6 XII 1772 r. i jest w niej kilka listów do Lotty, Alberta i większość znowu do Wilhelma. W zakończeniu księgi drugiej do głosu dochodzi narrator (Wydawca), który rekonstruuje i prezentuje zakończenie dramatu Wertera, a także komentuje zdarzenia i ocenia bohaterów.
Taka forma utworu pozwala czytelnikowi dokładnie poznać skomplikowaną osobowość bohatera.
Prezentuje się on sam, jest szczery w swych wyznaniach i zwierzeniach. Innym postaciom poświęca zdecydowanie mniej uwagi, analizuje głównie woje uczucia. Li ą różnorodne pod względem formy stylistycznej, ale na ogół są bardzo emocjonalne. Werter popada w odmienne nastroje, temperatura zwierzeń, zmienia się. Powieść przynosi w sumie jedną z pierwszych i najciekawszych w nowoczesnej literaturze analiz psychologicznych.
Miłość według Goethego
Miłość Wertera do Lotty jest uczuciem głębokim, ogarniającym całą jego osobowość, a przy tym uczuciem duchowym, platonicznym. Werter zachwyca się prostotą, dobrocią, rozumem Lotty, spokojem jej duszy, a nie jej ciałem.
Łączą ich wspólne zainteresowania muzyką, malarstwem, lekturą. Uczucie takie nie zważa na podziały społeczne, przynależność rodzinną, zobowiązania moralne. Jest to związek dusz, które są sobie bliskie. Takie nastawienie, oderwanie od rzeczywistości, było źródłem konfliktów ze światem, z jego normami i przyczyną wielu nieszczęść kochanków.
Bohaterowie powieści Goethego zapoczątkowali całą galerię bohaterów romantycznych – nieszczęśliwych kochanków. Te literackie kreacje (Werter, Giaur, Gustaw) były wyrazem buntu młodych przeciw porządkowi świata w imię praw jednostki do indywidualnego rozwoju, uczuć, ekspresji.
Problematyka utworu:
– Miłosna – ukazuje wielki dramat człowieka zakochanego, który nie może zrealizować swoich ideałów i własnej osobowości w otaczającym go świecie. Niespełniona miłość powoduje w Werterze wewnętrzne rozdarcie. Patrzy na świat i życie przez pryzmat poezji i marzeń, czuje się wyalienowany z powodu swoich emocji. Przeżywa rozterki filozoficzne i etyczne. Odtrącony przez kochankę, kobietę – anioła, nie widząc dla siebie miejsca w społeczeństwie, popełnia samobójstwo.
– Psychologiczna – zwraca uwagę na psychikę zakochanego człowieka. Wnikliwie analizuje jego stany emocjonalne, począwszy od euforii miłosnej, przez stopniowe tracenie równowagi duchowej, apatię, upokorzenie, wszechogarniający pesymizm, aż po wewnętrzną pustkę i samobójstwo.
– Moralna – podkreśla bunt jednostki przeciwko światu i jego konwenansom, które decydują o losie człowieka, hamują jego wolność osobową, spychają go poza obręb społeczeństwa i w efekcie doprowadzają do tragedii. Lotta, wierna konwenansom, nie potrafi zerwać zaręczyn z Albertem.
– Społeczna – zwraca uwagę na przesądy stanowe, na niesprawiedliwe prawa społeczne. Krytykuje stosunek wyniosłej i dumnej arystokracji oraz niektórych przedstawicieli bogatego mieszczaństwa niemieckiego do ludzi z niższej pozycji społecznej. Werter zostaje wyproszony z salonu hrabiego C., dlatego, że należy do mieszczaństwa Henryk zostaje odtrącony przez komisarza książęcego, ponieważ jest ubogim pisarzem.
Znaczenie powieści:
Ukazanie się „Cierpień młodego Wertera” znalazło żywy oddźwięk wśród czytelników i krytyków.
Utwór doczekał się entuzjastycznych recenzji, ale i słów potępienia, głównie ze strony duchowieństwa.
Powieść wywarła ogromny wpływ na życie obyczajowe epoki. Werter i Lotta znaleźli licznych naśladowców.
Werteryzm stał się typowym rysem europejskiego romantyzmu.
Werteryzm – model bohater literackiego, a także pewnej postawy życiowej, wywodzący się od głównego bohatera głośnej powieści J. W. Goethego pt: ”Cierpienia młodego Wertera”.
Werter był człowiekiem niezwykle wrażliwym i uczuciowym, patrzył na świat przez pryzmat marzeń i poezji, odczuwał „ból świata” i nie godził się z istniejącymi normami obyczajowymi (kochał Lottę – narzeczoną swego przyjaciela Alberta). Werter kończył swoje życie samobójstwem. Ten typ bohatera najwyraźniej trafił w gusta czytelnicze i atmosferę epoki, gdyż pociągnął za sobą nawet falę samobójstw, a także modę na słynny strój Wertera: żółte spodnie i pantofle plus niebieski frak. Werteryzm, jak widać, wyszedł poza nawiązania literackie i przedostał się także do stylu życia tamtej epoki, później zaś stał się wzorem wielu naśladownictw lub satyry i ośmieszenia.
Gorączka werterowska – pewnego rodzaju moda na werteryzm w Europie w XIX w., moda na strój werterowski, naśladownictwo stylu bycia, odczuwania i zachowań Wertera, czytanie przez młodzież Homera i „Pieśni Osjana”, fala samobójstw z powodu nieszczęśliwej miłości.
Bohater werterowski – typ bohatera romantycznego, niemogącego zrealizować swoich ideałów i własnej osobowości w otaczającym go świecie, buntującego się przeciw niesprawiedliwym prawom, przesądom stanowym, rozdwojonego wewnętrznie, kończącego swe życie samobójstwem z powodu nieszczęśliwej miłości; typ wielkiego indywidualisty, egotyka.
Interpretacja powieści:
– autobiograficzna (miłość do Charlotte Buff i samobójcza śmierć przyjaciela)
— utwór o miłości
– przesłanie filozoficzne (Werter symbolizuje dramat ludzkiej egzystencji, która nie jest w stanie wyzwolić się spod dominującej nad nią natury)
– interpretacja w kategoriach społecznych (krytyka stanowego ustroju feudalnego).
Powieść reprezentuje prozę psychologiczną. Werter jest prefiguracją bohatera romantycznego.
Powieść obyczajowa – rekonstruowane są formy obyczajowe.