Ramy czasowe Średniowiecza
Średniowiecze to epoka mistycyzmu i teocentryzmu. Głównym tematem była śmierć oraz przedstawienie życia człowieka pełnego cierpień i rozdarcia wewnętrznego między dobrem a złem. Nazwę średniowiecza wprowadzili twórcy renesansu; oznaczali nią okres rozciągający się między epoką starożytną a nowymi czasami odrodzenia. Średniowiecze w Europie trwało od IV/V wieku do XV wieku, a więc około 1100 lat. Natomiast w Polsce trwało od X do XV wieku, tzn. ok. 500 lat. Za początek średniowiecza uznaje się rok 476, czyli upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Natomiast na koniec epoki miały wpływ trzy wydarzenia, tj. wynalezienie druku w 1450 roku, upadek Konstantynopola w 1453 roku, a także odkrycie Ameryki w 1492 roku.
Kierunki filozofii średniowiecznej
Najwybitniejsi filozofowie średniowieczni to św. Augustyn (teocentryzm, augustynizm) i jego przekonanie, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i celem wszystkiego i św. Tomasz (dowartościowanie rozumu ludzkiego – tomizm), który twierdził, że rozum może pojąć wszystko – nawet Boga. Drogą do poznania Stwórcy jest przede wszystkim poznanie Jego dzieła – świata.
Scholastyka
Z grec. scholastikos – szkolny, to nauka obejmująca: dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśnione i uzasadnione drogą rozumową. Reguły i normy poprawnego myślenia i wnioskowania, tzn. zasady logiczne obowiązujące w każdym procesie dowodowym, scholastyka przejęła z Logiki pogańskiego starożytnego filozofa Arystotelesa.
Augustynizm
To nauka oparta na poglądach św. Augustyna (354 – 43), które sprowadzały się do ujmowania człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swą obecność w świecie i czasie (odniesionym do wieczności), swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów wyższych i niższych, co powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, konflikt między duchowością i cielesnością.
Tomizm
To nauka, która opierała się na wnioskach św. Tomasza – twórcy tej nauki. Filozofia ta kładła szczególny nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej i normowała je wskazaniami cnoty, zwłaszcza roztropności, miarkującej pragnienie sławy i inne pożądania, zwłaszcza cielesne.
Franciszkanizm
Jego duchowym ojcem był św. Franciszek z Asyżu (1182 – 1226), zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. To program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia. Św. Franciszek nawoływał do miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa.
Architektura średniowieczna
W architekturze średniowiecznej można wyróżnić dwa przodujące style: romański i gotycki.
Styl romański rozwijał się głównie po 1000 roku. Budowle tego stylu były proste, racjonalnie rozbudowane, zwykle przyjmujące kształt rotundy (zaokrąglone). Charakteryzowały się obronną grubością wznoszonych murów. Funkcjonalność architektoniczną, jej surowość równoważono bogatym zdobnictwem kolumn oraz portali. Wśród wizerunków przeważały wyobrażenia alegoryczne (np. cnót) i symboliczne (np. „prace dwunastu miesięcy”)
Styl gotycki rozwijał się od XII w. do XV w. Charakteryzował się bogatą dekoracją Budowle gotyckie były strzeliste, sprawiające wrażenie ruchu, miały „wyrażać” logikę i zarazem nieskończoność boskiej istoty.
Feudalizm
Ustrój społeczny panujący w dobie średniowiecza. Dzielił on społeczeństwo na duchowieństwo, rycerstwo, mieszczaństwo i chłopów.
Uniwersalizm
Jednolitość kultury średniowiecza pod względem religijnym i językowym (łacina jako język uniwersalny). Kultura średniowiecza była bardzo podobna w różnych zakątkach Europy.
Cechy polskiej literatury średniowiecznej
W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych (w tym polski). Zatem średniowiecze cechowała dwujęzyczność.
Kolejną cechą jest dwutorowość tematyki. Literatura podejmowała sprawy religijne oraz świeckie.
Średniowiecze cechowała również anonimowość powstałych utworów, gdyż ceniono wówczas chwałę samego dzieła wartościowanego, głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Ochrona praw autorskich, czy też chwała samego twórcy nie miała wówczas większego znaczenia. Głoszono zasady ascezy i wierności dogmatom Kościoła. Literatura średniowiecza była również kosmopolityczna, czyli wolna od cech narodowych.
Gatunki literackie uprawiane w średniowieczu
Uczone łacińskie średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie formułowane już w XI w. a dokładniej precyzowane w XIII w. Wśród gatunków można wyróżnić: pieśni, tragedię, komedię, satyrę a także dramat liturgiczny i misterium.
Hagiografia
Hagiografią nazywamy utwory poświęcone świętym chrześcijańskim. Święci z łatwością dokonywali nadludzkich czynów, pielgrzymowali do egzotycznych krain, żyli w świecie nieustających cudów, kontaktowali się z zaświatami.
Klasyfikacja literatury średniowiecznej
Literaturę średniowieczną można podzielić na dwa okresy. Pierwszy okres – od początków do połowy XIII w. to okres literatury ludowej, żyjącej w tradycji ustnej. Literatura pisana miała charakter religijny, kościelny i powstawała w języku łacińskim. Elementy polskie występowały tylko w kronikach i rocznikach. Drugi okres – od połowy XIII w. do połowy XV w. gdzie pojawiają się pierwsze utwory pisane po polsku.
Wzorce osobowe średniowiecznej epoki
Twórcy średniowieczni ukazywali trzy wzory osobowe: wzór świętego (ascety), wzór rycerza oraz wzór władcy.
„Pieśń o Rolandzie”
Twórca pieśni przedstawia Rolanda jako wzór średniowiecznego rycerza. Roland był siostrzeńcem Karola Wielkiego, hrabią, rycerzem służącym Francji. Największą jego cechą była honorowość, poza tym wierność, oddanie królowi, miłość do ojczyzny, czyli patriotyzm. Był człowiekiem szlachetnego czynu, przyjacielski, cenił sobie przyjaźń. Człowiek religijny, szczery, obiektywny, dzielny, bohaterski. Był rycerzem bardzo cenionym i kochanym przez wielu ludzi. Przestrzegał zasad rycerskiego kodeksu honorowego. Tematem utworu jest epizod z wojennej wyprawy Karola wielkiego przeciwko arabskim władcom dzisiejszej Hiszpanii. Zakończyła się ona klęską Franków w czasie odwrotu przez Pireneje. W wąwozie Roncevaux Karol stracił tylną straż swojej armii, której przewodził Roland. Nie posłuchał On prośby przyjaciela, Oliviera, i nie zadął w róg, nie dając tym samym znaku królowi, który miał przybyć z odsieczą. W wyniku tej nierozważnej i nieodpowiedzialnej decyzji ginie Roland i jego współtowarzysze broni. Utwór kończy scena, w której aniołowie zstępują z nieba i zabierają ze sobą duszę Rolanda.
„Legenda o św. Aleksym”
Aleks urodził się w bogatej rodzinie Jego ojciec, Eufamijan, był księciem. Matka miała na imię Aglijas. Byli bardzo kochającą się rodziną, pobożną i pomagającą biednym. Aleksy już w dzieciństwie i wczesnej młodości przewyższał cnotami chrześcijańskimi swych rodziców.Gdy miał 24 lata, rodzice wybrali mu żonę, córkę cesarza, królewnę. W noc poślubną, za przyzwoleniem oblubienicy (zachował czystość), porzucił potajemnie rodzinny dom, rozdał swe bogactwa biednym i wybrał dolę bezdomnego tułacza , żebraka i ascety. Modlił się pod kościołem. Lecz pewnego dnia kościół był zamknięty. Wtenczas zeszła z ołtarza Matka Boża z interwencją w sprawie Aleksa. Dała mu klucze i otworzyła drzwi do kościoła. Ludzie go sławili i uważali za świętego. Lecz Aleksy tego nie chciał i uciekł. Zmieniał miejsca pobytu dopóty, dopóki zrządzeniem opatrzności nie trafił ponownie do ojcowskiego dworu. Nikt z rodziny go nie rozpoznał, więc dalej pędził życie biedaka. Mieszkał u ojca pod schodami 16 lat. Traktowano go okropnie, wylewano nan pomyje, szykanowała go służba. Ale Aleksy właśnie takie chciał wieść życie. Kiedy zbliżała się śmierć napisał list o swoim pochodzeniu. W dniu jego śmierci dzwony same zaczęły bić. Był to pierwszy cud. Do jego ciała przychodzili ludzie, nawet sam papież był go zobaczyć. Kolejnym cudem była moc uzdrawiania ludzi po Jego śmierci. Cudem było również to, że w dłoniach Aleksy trzymał list, który udało się wyjąć dopiero jego żonie, pomimo iż wielu próbowało. To z tego listu ludzie dowiedzieli się o pochodzeniu zmarłego Aleksego.
„Dzieje Tristana i Izoldy”
Tristan był wychowankiem króla Marka, który pewnego dnia wysłał Go na poszukiwanie pięknej złotowłosej Izoldy, by ją poślubić. Jednak Izolda nie kochała króla i bała się za niego wyjść. Gdy zbliżał się dzień ślubu, matka Izoldy przygotowała napój miłosny, który miał spowodować, że Izolda, po jego spożyciu, pokocha Marka. Jednak w wyniku pomyłki napoju skosztowali Izolda i Tristan i natychmiast, po jego spożyciu młodzi zakochali się w sobie. Zrozpaczona para wiedziała, ze ta miłość nie może trwać, bo Izolda miała być żoną króla. Było to tak silne uczucie, że kochankowie nie widzieli już innego wyjścia jak wspólna śmierć. Tristan i Izolda popełnili samobójstwo. Najpierw zmarł Tristan, zaraz potem umarła Izolda. Kiedy dowiedział się o tym król Marek, kazał wybudować dwie trumny i złożyć ich ciała osobno, z dala od siebie. Z trumny Tristana wyrastał głóg, który wrastał w mogiłę Izoldy. I chociaż wycinano go wiele razy, on wciąż odrastał. Gdy powiedziano o tym królowi, zakazał on ponownego wycinania, bowiem głóg był znakiem miłości silniejszej niż grób, niż cokolwiek. Tristan i Izolda są przykładem bohaterów tragicznych.
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
Polikarp był znakomitym mędrcem, który pragnął porozmawiać ze Śmiercią. Utwór prezentuje wizerunek Śmierci oraz nieuchronne prawdy. Mówi o tym, że śmierć jest nieuchronna i czeka nas wszystkich, zarówno zwierzęta jak i ludzi, tych bogatych i tych biednych, zarówno wierzących jak i niewierzących, tych dobrych i tych złych. Ci co żyli dobrze i godnie pójdą do Nieba, a ich dusze zaznają wiecznego spokoju. Natomiast ci co żyli źle i niegodnie, będą musieli odpokutować całe zło jakie za życia wyrządzili; ich dusze nie zaznają spokoju.
Śmierć została ukazana jako kobieta (rozkładający się kobiecy trup). Jest naga, brzydka wprost odrażająca, przepasana chustą. Chuda, blada o żółtych policzkach i błyszczącej skórze. Z oczu płynęły jej krwawe łzy, oszpecona brakiem warg. Kiedy ziewała zgrzytała zębami, groźnie przewracała oczami. Kiedy trzymała kosę w ręku budziła postrach wśród ludzi.
„Bogurodzica”
„Bogurodzica” jest najdawniejszą polska pieśnią pochodzącą prawdopodobnie z XIII wieku. Należy do tzw. pieśni maryjnych, czyli związanych z kultem Najświętszej Marii Panny.
Jest pieśnią religijną, ale pełniła również rolę pieśni bojowej, zagrzewała rycerzy do walki, a także pełniła rolę hymnu narodowego. Tekst wyraża skierowaną do Matki Boskiej prośbę o wstawiennictwo jej syna, aby odpuścił ludziom grzechy. Podmiot zbiorowy zwraca się bezpośrednio do Chrystusa, by za sprawą Jana Chrzciciela, zapewnił ludziom na ziemi dostatek, a po śmierci miejsce w raju. W tekście można odnaleźć magiczną liczbę 4: Matka Boska, Jan Chrzciciel, Chrystus, Bóg. Cztery cnoty boskie: umiarkowanie, roztropność, sprawiedliwość i męstwo.
„Lament świętokrzyski”
Utwór opowiada o Matce Bożej, która wyraża swe uczucia w dniu śmierci swego jedynego syna Jezusa Chrystusa na krzyżu. Jej lament wypełniony jest żalem, smutkiem i goryczą. Pierwsze dwie zwrotki wiersza skierowane są do ludzi, których prosi o wysłuchanie i pożałowanie. Kolejna zawiera uczucia, które ukazuje Matka boska, tj. radość z jaką czekała na narodziny syna, a także żal i smutek w dniu jego śmierci z rąk rodaka. Czwarta i piąta zwrotka skierowana jest do jej syna, Jezusa Chrystusa. Prosi Go, aby podzielił się z nią swym bólem i cierpieniem, aby do niej przemówił, a także o to, aby wybaczył jej, że nie może mu ułożyć (podeprzeć) głowy, obetrzeć ciała z krwi, napoić go, gdyż jest On za wysoko, żeby Mu pomóc. Szósta zwrotka kierowana jest do Anioła Gabryela. Matka ma do niego żal, że obdarowując ja szczęściem (związanym z narodzinami syna) nie powiedział jej o rychłej i męczennej śmierci. Kolejna zwrotka zwrócona jest do matek na całym świecie, zawierająca przestrogę, aby one nie musiały oglądać śmierci swoich dzieci. Mówi im, aby prosiły Boga o szczęśliwe życie swych dzieci; aby nie musiały patrzeć na ich śmierć; żeby nie cierpiały. Matka Boska mówi również o tym, że nie będzie miała żadnego innego dziecka, oprócz tego, które zmarło na krzyżu, za grzechy ludzi, dla ich zbawienia.
„O zachowaniu się przy stole”
Wiersz ma charakter utworu dydaktycznego, pouczającego (wychowawczego), gdyż autor omawia w nim zasady zachowania się przy stole. Mówi on, co trzeba, a czego nie należy robić siedząc przy stole. Zasady postępowania przy stole obejmują m.in. spokojne siedzenie, bez rozmów; nie wygłupianie się i wiercenie; usługiwanie damom i częstowanie ich posiłkiem w pierwszej kolejności.
„Satyra na leniwych chłopów”
Utwór ma charakter społeczny i poświęcony został chłopom pracującym na ziemi pańszczyźnianej. Autorem satyry jest prawdopodobnie szlachcic, który wyraża swoją negatywną opinię o chłopach średniowiecznych. Ukazał ich jako pracowników tylko na pozór sprawiających dobre wrażenie i ciężko pracujących. Owszem byli pracowici, ale tylko w obecności pana (podczas jego kontroli). W rzeczywistości było odwrotnie. W drodze do pracy często odpoczywali, na miejscu również się obijali. Robili wszystko, aby jak najmniej zużyć swych sił na cudzej ziemi. Umyślnie psuli maszyny rolnicze, aby czas naprawy przeznaczyć na odpoczynek, do płogów zaprzęgali chore bydło, aby mieć wolne do czasu kupna nowego bydła. Używali wszelkich sposobów, aby przechytrzyć swoich panów. W ogóle nie zależało im na pracy u nich, ani na stratach, jakie ponosili szlachcicowi, w wyniku ich mozolnej i niedokładnej pracy. Chłopi uważali, że nie powinni tracić swych sił w pracy u obcych, mieli przecież jeszcze swoje ziemie do obrobienia. Przeciwstawiali się oni prawu darmowej pracy u panów.
„KronikaPolska” Gall Anonim
Kronika składa się z trzech ksiąg. Pierwsza zaczyna się od pieknego opisu ziemi polskiej i dziejów jej pierwszych władców, kończy zaś na poczęciu Bolesława Krzywoustego. Ksiega druga opisuje młodość księcia, trzecia zaś jego czyny jako dojrzałego już władcy. Tekst urywa się mniej więcej na roku 1113.
Z fragmentów „Kroniki Polskiej” dowiadujemy się jak powinien wyglądać idealny władca średniowieczny. Autor z wdzięcznościa przypisał ten tytuł Bolesławowi Krzywoustemu, ówczesnemu księciu Polski. Zdaniem kronikarza władca powinien charakteryzować się odwagą i interesować się sprawami kraju; powinien posiadać zdolności przywódcze i polityczne. Musiał wykazywać się szczególnym sprytem i pomysłowością, aby prowadzić politykę i gospodarkę kraju. Średniowiecznego władcę powinna cechować przede wszystkim odwaga, rozsądek, mądrość, wiedza, dobroć, miłość, przyjaźń, umiejętność rozstrzygania sporów, także zdolność i umiejętność prowadzenia wojen. Każdemu władcy powinno zależeć przede wszystkim na szczęściu swego ludu, aby dobrze mu się żyło, a nie tylko o swym prywatnym wzbogacaniu się. Dobry, sprawiedliwy i kochający swój lud władca, będzie zawsze dobrze wspominany i kochany przez swych poddanych, nawet po śmierci.