Pojęcie renesansu
Renesans ( z fr. renaissance – odrodzenie; odrodzenie się na nowo) to dążenie ludzkości do osiągnięcia poziomu wyższego nauki i kultury. Narodzenie się nowego człowieka, który stara się osiągnąć wiedzę o wyższym poziomie. Odrodzenie się kultury antycznej; wprowadzenie elementów antycznych do literatury i sztuki. Hasłem przewodnim twórców renesansowych było stwierdzenie Terencjusza: ”Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.
Ramy czasowe renesansu
Renesans w Europie rozwijał się w różnym tempie. Kolebką renesansu są Włochy, z których zaczęły napływać nowe idee, przekształcające się stopniowo w europejską kulturę, od XIV w. do końca XVI w. Natomiast w Polsce odrodzenie trwało od XV w. do pocz. XVII w.
Epoka wszechstronna
Renesans to epoka wszechstronnych odkryć, nowych poglądów i ideałów. Jednocześnie nawiązująca do dorobku antycznego. Renesans skupiał uwagę na sprawach doczesnych: gospodarczych, społecznych i cywilizacyjnych. Wszystko to wpłynęło na wzrost zainteresowania świeckimi stronami życia i osłabienie dawnego nastawienia teocentrycznego. Powstawały ośrodki kulturalne, zakładane przez bogacące się mieszczaństwo (mecenat). Wiek XV i XVI to okres wielkich odkryć naukowych (takich jak teoria Kopernika) i geograficznych (podróże Kolumba, Magellana).
Humanizm
Prąd umysłowy i kulturalny okresu odrodzenia, przeciwstawiający się teocentrycznej kulturze średniowiecznej; także postawa intelektualna i moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość moralną i punkt odniesienia wszelkich wartości. Humanizm poszukiwał ideału zgody, porządku, piękna, jasności. Wierzył w możliwości człowieka.
Reformacja
Ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno – politycznym, zapoczątkowany w Niemczech, dążący do przeprowadzenia reformy w zakresie doktryny, kultu i organizacji obyczajów, a także powrotu do pierwotnej czystości wiary chrześcijańskiej. Ruch ten zapoczątkowało wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku w Wittenberdze.
Mecenat
To instytucja, forma opieki nad wybitnymi twórcami. Dzięki materialnej pomocy mecenasów, rekrutujących się z mieszczaństwa i spośród bogatych panów feudalnych, świeckich i duchownych, wiele przyszłych znakomitości zdobyło wykształcenie i warunki umożliwiające twórczą pracę.
Przedstawiciele nauki i sztuki okresu Odrodzenia
J. Gutenberg – wynalezienie druku w 1450 r.
Leonardo da Vinci – genialny, wszechstronny przedstawiciel epoki
Mikołaj Kopernik – wydanie dzieła „O obrotach sfer niebieskich w 1543 roku
Krzysztof Kolumb – odkrycie Ameryki w 1492 roku
Przedstawiciele polskiej literatury Odrodzenia
Jan Kochanowski
Mikołaj Rej
Mikołaj Sęp – Szarzyński
Piotr Skarga
Andrzej Frycz – Modrzewski
Gatunki literackie uprawiane przez polskich przedstawicieli Renesansu
fraszki
treny
kazania
sielanka
pieśni
Fraszka
Jest to krótki utwór wierszowany, często o charakterze humorystycznym zakończony wyraźną pointą. Nazwa pochodzi od włoskiego słowa „franca”, co znaczy drobiazg, błahostka. Fraszki dzielimy na: refleksyjne, obyczajowe, filozoficzne, satyryczne.
Wybrane fraszki Kochanowskiego:
„O żywocie ludzkim”
Fraszka refleksyjna. Autor mówi, ze życie każdego człowieka jest jedną wielka fraszką, w której wychodzą na jawa błędy i wady ludzkiego życia. Naszą urodę, piękno, pieniądze porównuje do trawy, która przeminie i nie pozostawi nic po sobie. Ludzi porównuje do kukiełek, a życie do teatru. Po odegraniu roli kukiełki chowane są do worka. Życie szybko przeminie; nie ma nic wiecznego na świecie.
„Raki”
Fraszka żartobliwa. Poświęcona jest kobietom. Według autora kobiety zasługują na miłość, dobroć, uczucie. Poeta ma i nich jak najlepsze zdanie. Można również tę fraszkę przeczytać od końca ( na tym polega żartobliwość tej fraszki). Czytana od drugiej strony, mówi o tym, że kobiety są niedobre, nie zasługują na miłość, uczucie. Zależy im tylko na bogactwie. Poeta stwierdza, że nie będzie im wiecznie służył.
„Na swoje księgi”
Autor daje do zrozumienia, że nie opisuje w swoich dziełach bohaterskich wyczynów antycznych postaci. Dla niego najważniejsze jest ujęcie żartu, śmiechu i wad ludzkich. Jego utwory mają bawić i rozśmieszać.
„Na Sokalskie mogiły”
Fraszka patriotyczna. Bardzo zwięzła, w formie napisu nagrobnego. Są to jakby słowa, poległych w bitwie z Tatarami, polskich żołnierzy, którzy oddali swoje Życie za Ojczyznę. Poeta wyraża myśl, ze śmierć w obronie kraju jest zaszczytna i chwalebna. Polacy ponieśli klęskę, a wróg powinien zapłacić za śmierć. Wzywa do zemsty i walki.
„O miłości”
Fraszka miłosna, żartobliwa. Mówi o tym, że miłość każdego dosięgnie, że nikt się przed nią nie uchroni. Fraszka poucza i daje do zrozumienia, że na miłość nigdy nie jest za późno. Każdy człowiek dozna miłości.
„Ku muzom”, „Do fraszek”, „Do gór i lasów”
Są to fraszki biograficzne, w których autor podkreśla koleje swego losu; dzieciństwo i młodość spędzone w kraju oraz podróże zagraniczne.
„Do snu”
Fraszka refleksyjna. Tytułowy sen ma przygotować ciało ludzkie do śmierci. Sen ma zadanie uspokoić ciało, aby dusza została z niego wyzwolona. Dusza ludzka posiada zdolności przemieszczania się w różne wymiary, może poznać początek i koniec wszystkich rzeczy. W ten sposób sen jest odpoczynkiem dla ciała i wyzwoleniem dla duszy. Kochanowski traktuje sen jako jeden ze sposobów oswojenia lub przygotowania do śmierci.
Pieśń
Najstarszy i najbardziej rozpowszechniony gatunek poezji lirycznej, u swych źródeł związany z muzyką.
„Pieśń V – o spustoszeniu Podola”
Pieśń patriotyczna. Pieśń powstała pod wrażeniem klęski Polaków w bitwie z Tatarami, którzy napadli ziemię podolską (1575). Pierwsza część utworu opisuje spustoszenie tego rejonu. Miasta i wsie wyglądem przypominają rozdrapane przez wilki owce. Druga część to apel do serc i sumień Polaków, konkretnie do szlachty, aby stanęli w obronie granic kraju. Apeluje o odwagę, o większą ofiarność na rzecz wojska, o walkę, o większą troskę o losy Ojczyzny.
„Pieśń IX – o fortunie”
Pieśń refleksyjno – biesiadna. Zaczyna się zachętą do wesołej, beztroskiej zabawy przy muzyce i dobrym winie. Kolejne zwrotki zawierają pouczenia i dobre rady. Człowiek nie powinien przewidywać swojej przyszłości, bo to nie zależy od nikogo. Fortuna kołem się toczy, raz człowiekowi sprzyja, a raz nie. Człowiek osiąga szczęście i zadowolenie tylko wtedy, kiedy umie znosić radości i smutki.
„Pieśń XXIII – Nie zawżdy piękna Zofija’
Pieśń refleksyjna. Tematem jest starość i przemijanie. Nikt nie będzie zawsze młody i piękny. Każdy człowiek się starzeje, jest to nieuchronna kolej losu. Poeta porównuje ludzkie życie do pór roku
„Pieśń świętojańska o sobótce”
Utwór jest utworem sielankowym, czyli wyidealizowanym. Autor opisuje w nim polską wieś z własnego punktu widzenia. Według niego życie na wsi jest spokojne, uczciwe, bezpieczne. Jest miejscem, gdzie ludzie żyją w harmonii z przyrodą. Opisuje korzyści płynące z życia na wsi, np. warzywa, wełna, owoce, jaja, ryby, mięso, skóry czy wełna. Na wsi jest wszystko to, co potrzebne jest człowiekowi do życia. Autor stwierdza, że życie na wsi daje wiele przyjemności, takich jak: odpoczynek, drzemka w cieniu drzew, czy tez śpiew ptaków. Obraz ten jest zbyt pozytywny, wyidealizowany, gdyż Kochanowski opisuje polską wieś taką, jaką sam chciałby widzieć. Nie ukazał, bowiem, w swym obrazie złych stron wsi, czyli np. ciężkiej pracy chłopów. Na to pozytywne nastawienie o życiu wpłynęło na pewno to, że Kochanowski był szlachcicem ziemskim, na którego pracowali chłopi. Dlatego też dobrze żyło mu się na wsi, bo nie musiał ciężko pracować w polu i nie zaznał smaku potu i ciężkiej fizycznej pracy.
Tren
Lament, płacz, żal, elegia; utwór wyrażający żal po czyjejś śmierci oraz związane z nią refleksje.
„Treny”
“Treny” Kochanowskiego to cykl 19 utworów lirycznych, związanych tematycznie ze śmiercią córki Urszuli. Poeta wyraża głęboki żal po śmierci dziecka, porównuje córkę do drzewka oliwkowego, które zostało zbyt wcześnie podcięte(V). Wyraża również nadzieję, że córka odziedziczy po nim nie tylko nazwisko, ale i talent oraz sławę(VI). Pragnie, by Urszula ukazała mu się na jawie lub we śnie i ukoiła jego ból i pocieszyła go w smutku(X).
„Odprawa posłów greckich”
Akcja utworu rozgrywa się w Troi, na dworze króla Priam, gdzie przebywa porwana przez Parysa Helena. Do Troi przybywają posłowie greccy Menelaus i Ulisses z żądaniem wydania Heleny. Królewicz trojański pragnie za wszelką cenę zatrzymać Helenę, nie cofając się przed kłamstwem, intrygami a nawet przekupstwem. Na czele tego stronnictwa staje przekupiony Iketaon. Przeciw niemu występuje Antenor, który chce ratować państwo od niepotrzebnej i niesprawiedliwej wojny. Przestrzega rodaków przed jej zgubnymi skutkami, apelując do sumień obywateli. Niestety Parys, dzięki przekupionym posłom osiąga zwycięstwo. Również Kasandra(siostra Parysa), uważana za obłąkaną, przepowiada unicestwienie i zagładę Troi. Posłowie greccy odjeżdżają bez Heleny. Trojańczycy wiedzą, że wojna z Grekami jest nieunikniona. Akcję kończy przybycie rotmistrza z wiadomością, że wojska greckie są już w drodze na Troję.
„O poprawie Rzeczypospolitej” A. Frycz – Modrzewski
W swym utworze Modrzewski opowiadał się przede wszystkim za równością obywateli wobec prawa. Uważa on, że prawo w kraju powinno być jednakowe dla wszystkich obywateli. Pragnął pokoju religijnego, jako najbardziej pożądanej wartości społecznej. Był przeciwnikiem mieszania się Kościoła do polityki kraju. Uważał, że Kościół i szkolnictwo powinny być podporządkowane państwu. Pragnął, aby wszyscy obywatele, niezależnie od tego, z jakiego środowiska się wywodzą, mogli się kształcić w szkołach i na uczelniach, aby każdy człowiek mógł zdobyć, chociaż wykształcenie podstawowe. Opowiadał się za szacunkiem do nauczycieli, bowiem to oni byli wychowawcami młodych pokoleń, jak również pielgrzymami wiedzy i tradycji. Chciał, aby młodzież była jak najlepiej przygotowana do działalności publicznej. Pragnął tolerancji religijnej.
„Żywot człowieka poćciwego” M. Rej
W utworze tym Rej proponuje szlachcica jako ideał człowieka odrodzenia. Szlachcica charakteryzuje wiele zalet, z których najważniejszą jest prawość i szlachetność. Idealny szlachcic to człowiek odważny, patriota zawsze stający w obronie ojczyzny, a także człowiek, który nie przechwala się swym bogactwem (jeśli jest zamożny) i nie unosi się pychą. Stanowisko zajmowane w sprawach polityki nie powinno być powodem do wywyższania się. Szlachcic to także człowiek sprawiedliwy, rozważny, przestrzegający obyczajów i praw natury. Pracowity i dobrze wypełniający swoje obowiązki.
“Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” M. Rej
Utwór jest w formie dialogu, prowadzonego przez wymienione w tytule osoby, reprezentujące szlachtę (Pan), duchowieństwo (Pleban) i chłopstwo (Wójt). Rej ostro krytykuje szlachtę. Obwinia ją o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują, wyzyskiwanie chłopów, egoizm. Oskarża również o przekupstwo i niesprawiedliwe wyroki. Wytyka im nieróbstwo, pijaństwo i karciarstwo.
Szczególnej krytyce Reja podlegają duchowni (księża) i ich postępowanie wobec wiernych i spraw Kościoła. Wytyka nieumiejętne odprawianie mszy, brak dyscypliny i zachowania się w domu bożym, po za tym pijaństwo, hulaszczy tryb życia i karciarstwo. Razi go oszukiwanie i okłamywanie chłopów, wypaczanie przez duchownych nauk Chrystusa w celu własnego wzbogacenia się. Zarzuca im chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, zepsucie, świecki, bogaty tryb życia. Zachłanność i cel szybkiego wzbogacania się była dla duchownych priorytetem. Według Reja chłopi są najbiedniejsza i najbardziej pokrzywdzoną warstwą ówczesnego społeczeństwa polskiego. Rej zajmuje tu pozycję obrońcy chłopów, chociaż sam wywodził się z rodu szlacheckiego. Z jego obserwacji wynika, że chłopi wykorzystywani byli zarówno przez duchownych jak i szlachciców. Księża ściągali z nich dziesięciny i daniny. Szlachta natomiast wykorzystywała chłopa do pracy na swojej roli (ziemi).
Kazanie
Religijne wystąpienie kapłana o charakterze umoralniającym, a niekiedy także politycznym czy społecznym. Czasem kazania wykorzystywane były jako forma do przekazania ważkich treści, wyróżniających się przy tym walorami literackimi.
“Kazania Sejmowe” Piotr Skarga
Autor wylicza choroby, trapiące Rzeczpospolitą: nieżyczliwość ludzka dla ojczyzny, chciwość, niezgoda, rozterki sąsiedzkie, naruszenie religii katolickiej i heteryzm, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, grzechy i kary. SA to choroby, których powinniśmy się wystrzegać, a ponad to im zaradzać, leczyć je. Według autora Ojczyzna to matka, która nas urodziła, wychowała i wspomagała. Obdarzyła nas bezpieczeństwem, którego potrzebujemy. Zatem powinniśmy być jej wierni, wdzięczni i oddani, powinniśmy ją czcić. Ojczyźnie powinien służyć każdy obywatel niezależnie od wieku. Musimy dobrze wykorzystywać to wszystko, co od niej otrzymujemy. Pieniądze i bogactwa przeznaczać na obronę, na budowę instytutów oświaty, nauki i kultury, na rozwój kraju. Jeśli będziemy ją kochać, szanować i pamiętać o niej, to ona(ojczyzna) i nas zapamięta. Jeśli natomiast będziemy źle o niej mówić, źle traktować, zapomni o nas i ukarze nas nędznym, głupim życiem.
Sonet
Jest to krótki wiersz liryczny o ściśle ustalonej kompozycji. Składa się z dwóch zwrotek czterowersowych (kwartyny) i dwóch trzywersowych (tercyny). Dwie pierwsze zwrotki maja charakter epicki, opisowy, a dwie ostatnie liryczno – refleksyjny.
„Sonet IV – o wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” M. Sęp – Szarzyński
W utworze autor zawarł wszystko to, co było związane z ówczesnymi sprawami, z człowiekiem połowy XVI w. Porusza on problem natury religijnej. Pomimo tego, że na świecie panuje pokój, to każdy indywidualnie prowadzi w swoim życiu walkę z szatanem, walkę ze złem. Największym dążeniem człowieka jest pokój ciała i duszy, który trudno jest osiągnąć, gdyż zarówno ciało, jak i dusza mają swoje potrzeby. Człowiek pragnie pokoju z całym sobą i światem, ale niestety skazany jest na ciągłą walkę ze swymi problemami. Wie, że wygra tę walkę przy pomocy Boga. Człowiek wierzy w Niego, ufa Mu, Kocha Go i wie, że dzięki Niemu poradzi sobie z każdymi wątpliwościami.
„Sonet V – o nietrwałej miłości rzeczy świata tego” M. Sęp – Szarzyński
Autor mówi o uczuciu i miłości, bez której człowiek nie potrafi żyć. Podkreśla tutaj, że miłość jest drogą człowieka. Kochać jest trudno, ale żyć bez miłości jeszcze trudniej, gdyż jest ona składnikiem życia człowieka. Nie warto natomiast pokładać wielkich nadziei w rzeczach materialnych, bo są nietrwałe i nie dają prawdziwego szczęścia; szybko przemijają. Autor stwierdza, że trzeba dążyć przede wszystkim do miłości, uczucia, wspólnego szczęścia.
Również i w tym sonecie występuje sprzeczność ciała i duszy. Ciało bowiem, dąży do bogactwa i pieniędzy, a dusza z kolei do spokoju, szczęścia, a przede wszystkim do Boga, który jest miłością, i który wskazuje drogę do miłości drugiego człowieka. Miłość jest sensem i drogą ludzkiego życia.