Pojecie Oświecenia
Oświecenie nazywane jest wiekiem rozumu i filozofów lub „wiekiem świateł”. To czasy, gdy ludzie przywiązywali najwyższą wagę do nauki, podjęto walkę z przesądami. Oświecenie było okresem wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych, dokonujących przełomowych odkryć.
Ramy czasowe Oświecenia
Oświecenie w Europie przypadało na wiek XVIII. Natomiast w Polsce przypadało na lata 1740 – 1822 r.
Główne idee i wartości:
krytycyzm, racjonalizm, empiryzm, deizm, ateizm, utylitaryzm, sensualizm.
Krytycyzm
Krytyczna postawa wobec tradycyjnych instytucji politycznych wobec Kościoła.
Racjonalizm (Kartezjusz)
Przywiązywał szczególna uwagę do roli rozumu w poszukiwaniu prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy.
Empiryzm
Nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucał to wszystko, czego nie da się potwierdzić w praktyce.
Deizm
Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, odrzucali jednak objawienie i wyznaniowe formy wiary.
Ateizm
Pogląd odrzucający istnienie Boga.
Utylitaryzm
Przypisywanie literaturze funkcji użytkowej, tzn., że literatura powinna uczyć i wychowywać.
Sensualizm
Pogląd wg, którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (tabula rasa = czysta karta).
Prądy artystyczne Oświecenia
Klasycyzm – kładł nacisk na zagadnienia społeczne, stawiał przed literaturą zadania dydaktyczne, literatura powinna być zaangażowana w przemiany polityczno – społeczne.
Sentymentalizm – ukazywanie zewnętrznego życia człowieka, jego wewnętrznej sprzeczności.
Rokoko – wytworna rozrywkowa twórczość, np. drobne wiersze, opery, komedie.
Gatunki literackie
bajka
satyra
oda
poemat heroikomiczny
komedia
sielanka
Przedstawiciele polskiego Oświecenia
Ignacy Krasicki
Julian Ursyn Niemcewicz
Józef Wybicki
Franciszek Karpiński
Bajka
Krótki utwór fabularny, najczęściej wierszowany. Wywodzi się z twórczości ludowej. Powstała w starożytnej Grecji, wykształciła się z epigramatu.
„Szczur i kot”
W bajce autor skrytykował pychę, samochwalstwo, zarozumialstwo, próżniactwo, wywyższanie się i obłudę. Pod postacią zwierząt kryją się ludzie i ich postępowanie. Morał bajki zawarty jest w treści.
„Ptaszki w klatce”
Jest to bajka o charakterze politycznym. Wyraża tęsknotę za niepodległością, wolnością jako największym skarbem życia ludzkiego. Młodzi ludzie są w stanie przyzwyczaić się do zmian, zaakceptować je. Natomiast ludzie starsi mają z tym problem i tęsknią do starych przyzwyczajeń. Morał bajki wypowiedziany wprost ( tęsknota za wolnością, umiłowanie wolności w wolnym kraju).
„Filozof”
Autor przestrzega, że nie wolno być zapatrzonym w siebie egoistą, że wie się wszystko najlepiej. Nie można być człowiekiem przekonanym tylko o własnych racjach, ani o własnej nieomylności. Trzeba być pokornym, bo gdy przyjdzie słabość lub choroba, to będzie potrzebna pomoc innych. Morał bajki wynika z treści.
„Groch przy drodze”
Autor zaleca umiar we wszystkich dziedzinach życia. Nie wolno przesadzać z ostrożnością. Krytykuje chytrość i nadmiar ostrożności, bo zbyt przezorni dwa razy tracą. Morał zawarty w dwóch ostatnich wersach: ”Niech się miary trzymają i starzy, i młodzi: I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi.”
„Jagnię i wilcy”
Autor krytykuje bezprawie, prawo, które nie chroni słabych. W świecie panuje prawo dżungli, przemoc, prawo silnej ręki, silniejszy ma przewagę nad słabszym, znajdzie plan i sposób, aby dopiąć swego. Morał wypowiedziany w pierwszym wersie: „Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie”.
„Dewotka”
Bajka przedstawia kobietę, która odmawiając pacierz jednocześnie biła bezlitośnie swoją służącą. Krytyka religijnej obłudy i ludzi pseudopobożnych; fałszywej pobożności na pokaz.
„Kruk i lis”
Autor krytykuje ludzką naiwność i obłudne pochlebstwo. Ludzie uwielbiają pochlebstwa, są ich tak spragnieni, że nawet nie zwracają uwagi na ich prawdziwość. Schlebianie innym jest również sposobem osiągania zamierzonych celów.
„Malarze”
Również ten utwór krytykuje ludzi, którzy przywiązują większą wagę do pochlebstw niż do prawdy. Krytykuje opłacalność obłudy i pochlebstwa, a nie prawdy i szczerości. Poeta radzi zastanowić się nad swym postępowaniem i priorytetami.
Satyra
Jest to gatunek synkretyczny. Satyra jest utworem krytycznym wobec rzeczywistości. Autor krytykuje świat poprzez ośmieszenie przedstawionych zjawisk, wad ludzkich, stosunków społecznych, itd.
„Do króla”
Satyra zwrócona do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Podmiot liryczny (przeciętny szlachcic polski) zarzuca królowi pochodzenie, tzn., że król nie jest cudzoziemcem i ze nie pochodzi z rodu królewskiego. Kolejny zarzut dotyczy zbyt młodego wieku króla, który miał zaledwie 32 lata zasiadając na tronie. Następnym zarzutem jest zbyt łagodne sprawowanie rządów przez króla, że jest zbyt dobry i łaskawy. Zarzut piaty odnosi się do mądrości króla, który większą uwagę poświęcał dla nauki i kultury oraz wykształcenia młodego społeczeństwa. Wszystkie te zarzuty to oczywiście zalety króla. Satyra tak naprawdę zwrócona jest do ówczesnych szlachciców – sarmatów i jest ona próbą skompromitowania głupiej, ciemnej, bezmyślnej szlachty.
„Świat zepsuty”
Autor apeluje do społeczeństwa, że wszystkie wartości moralne uległy zapomnieniu. Jego pokolenie zapomniało o bezinteresowności, przyjaźni, wierności małżeńskiej. Rozpowszechnia się pijaństwo, rozpusta, nienawiść, chciwość, niestatek, obłuda i przewrotność. Ludzie stają się podstępni, nieufni, pełni nienawiści do siebie, występowali przeciwko sobie. Robili wszystko dla zysku. Zanikała tradycja i wzajemny szacunek dzieci i rodziców. Brak poszanowania dla wiary i spraw ważnych. Wołanie o pomoc dla kraju, który chyli się ku upadkowi. Jeżeli Polska upadnie, to społeczeństwo upadnie razem z nią. Wołanie o powstrzymanie się, opamiętanie. Podmiot zwraca się do wszystkich obywateli ojczyzny, by spojrzeli na siebie krytycznie i opamiętali się póki czas.
„Pijaństwo”
Utwór napisany w formie dialogu między dwoma mężczyznami, z których jeden opowiada o libacji, w której brał udział. Krytykuje pijaństwo i źle pojętą przez Polaków gościnność. Każda okazja dla szlachty jest dobra by się napić. Nie ma dyskusji bez alkoholu. Miłość do Ojczyzny odzywa się dopiero, gdy są pijani. Na trzeźwo myślą tylko o sobie i swoich majątkach, nie czują się Polakami (na trzeźwo). Duch patrioty ujawnia się dopiero po wypiciu alkoholu. Krytykuje nałogowe pijaństwo, w wyniku, którego umysł nie pracuje, zdrowie szwankuje i człowiek ginie. Przestrzega przed upadkiem społeczeństwa przez alkohol.
„Monachomachia”
„Monachomachia”, czyli wojna mnichów opowiada o życiu zakonników w 2 połowie XVIII w. Krasicki w sposób krytyczny potraktował zakonników, mimo iż sam był biskupem. Utwór ten opisuje, w jaki sposób żyli i postępowali duchowni, w jakich warunkach wiedli swój żywot – w ubóstwie czy w rozpuście. Otóż wiele było klasztorów w naszym kraju, które utrzymywało społeczeństwo. Duchowieństwo żyło w sposób dalece odbiegający d ascetyzmu, dużo jadło, często piło, żyło wygodnie. Duchowni większą wagę przywiązywali do wygód i dóbr materialnych niż do spraw duchowych i religijnych. Nie odprawiali mszy, spali do południa. Każdy z zakonów chciał być najważniejszy, mieć największą władzę, dlatego też toczyli między sobą nieustające bitwy. Według Krasickiego duchowieństwo najczęściej było niewykształcone i ciemne. Nie potrafili oni dyskutować na tematy teologiczne; często takie dyskusje zamieniały się w bójki. Autor wytyka pijaństwo, kłótliwość, egoizm, brak wykształceni, ciemnotę. Książki służyły im raczej za oręż do walki, iż źródło do zgłębiania wiedzy. Autor chciał uświadomić polskiemu społeczeństwu, że utrzymuje ono świętych próżniaków i głupców. Jego zdaniem nie zasłużyli oni na pomoc i wsparcie społeczeństwa. Utwór został krytycznie przyjęty przez środowisko duchowne.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
Pierwsza powieść nowożytna wydana w 1776 roku .Głównym bohaterem jest tytułowy Mikołaj Doświadczyński, człowiek zdolny, lecz niezbyt wykształcony. Opowiada on swoją historię życia z perspektywy dojrzałego wieku. Demoralizujący wpływ wychowawcy Damona oraz liczne wojaże w dużych miastach zakończyły się ucieczką przed wierzycielami. Mikołaj trafia na wyspę Nipu, której społeczność zorganizowana jest wedle typowych dla utopii wzorów. Nauki mędrca Xaoo zmieniają Doświadczyńskiego. Po powrocie do Polski Mikołaj próbuje się włączyć w dzieło naprawy Rzeczypospolitej. Jednak społeczeństwo szlacheckie nie akceptuje jego propozycji, co skłania Mikołaja do wyjazdu. Osiada na wsi i tam próbuje wcielać nipuański model życia wśród swoich najbliższych. Zakończenie utworu ma wydźwięk pesymistyczny. Autor oświadcza, że skoro nie można zmienić świata, to trzeba, chociaż uprawiać swój ogródek.
„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski” S. Staszic
S. Staszic w swych utworach ostro krytykuje szlachtę. Oskarża ją o to, że podporządkowała prawa własnym interesom. Mówi o przekupstwie na sejmikach i oszustwie. Krytykuje przekupstwo własnego kraju, oddanie korony i godności narodu obcym krajom, wprowadzenie obcokrajowca na tron. Oskarża również szlachciców o złe traktowanie chłopów, których pracę wykorzystują dla własnego wzbogacenia się. Autor domaga się przeprowadzenia nowej konstytucji, która polepszyłaby sytuację Polski w ciężkich okresach. Autor pisze o konieczności odłączenia religii od nauk szkolnych. Mówi o utworzeniu prawa dla całego narodu; największym nieprzyjacielem sejmików jest dobro osobiste. Należy znieść liberum veto i większością głosów podejmować ważne decyzje. Według autora należy wprowadzić dziedziczność tronu bez wtrącania się obcych narodów.
„Powrót posła” J. U. Niemcewicz
Pierwsza polska komedia polityczna. Utwór prezentuje szlachtę podzielona na dwa obozy: zwolenników reform, czyli patriotów i przeciwników reform, czyli konserwatystów. Do patriotów należą: Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery i Teresa. Do konserwatystów natomiast: Starosta gadulski. Z kolei starościna i Szarmancki to kosmopolici, nieinteresujący się sprawami ojczyzny; Ona to typowa głupia, żona modna, On pusty, salonowy fircyk. Dla szlachty patriotycznej dobro ojczyzny jest najważniejsze. Popierają oni reformy, chcą zniesienia liberum veto, ponieważ nie podoba im się zrywanie sejmów. Z oddaniem angażują się w sprawy kraju. Rodzina podkomorzego ukazana jest jako patriotyczna, poczciwa, darząca się wzajemnym szacunkiem. Patrioci SA zwolennikami wolności chłopów. Nie interesują ich dobra materialne, ani pieniądze. Dobro ojczyzny przedkładają nad własne. Z kolei szlachta konserwatywna jest zwolennikiem starych praw i porządku, liberum veto i wolnej elekcji. Konserwatyści są całkowicie przeciwni wszelkim reformom. Najważniejsze dla nich są pieniądze, bogactwa, dobra materialne. Nie interesuje ich dobro rodziny, ani tym bardziej losy kraju. Interesują się tylko sobą i swym małym światkiem.
„Mazurek Dąbrowskiego” J. Wybicki
„Mazurek Dąbrowskiego” został napisany przez J. Wybickiego w 1797 r. jako „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”. Powstał podczas formowania Legionów Polskich w gorącej atmosferze rozbudzonych nadziei na odzyskanie niepodległości. Pieśń ta szybko zyskała popularność, gdyż podtrzymywała na duchu wojska polskie gotujące się do walki o wyzwolenie. Po raz pierwszy „Pieśń Legionów…” odśpiewano publicznie 20 lipca 1797 r., w czasie uroczystości ku czci Jana Henryka Dąbrowskiego, twórcy Legionów. Pieśń ta uważana była przez naród polski za hymn narodowy, ponieważ wzywała do wspólnej walki, dodawała otuchy. Oficjalnie ogłoszono „Mazurek Dąbrowskiego” hymnem narodowym 15 października 1926 r.