Pojęcie Baroku
Nazwa „barok” – z wł. barocco – oznacza – surowa, nieobrobiona perła o nieregularnym kształcie. Styl wyłaniający się z klasycznych reguł renesansowych o nieregularnych liniach, rozwichrzony, udziwniony.
Ramy czasowe Baroku
Jest to okres literacki pomiędzy Odrodzeniem a Oświeceniem. Obejmuje w zasadzie wiek XVII, ale również zjawiska końca XVI w. i początku XVIII w.
Trzy okresy literatury barokowej w Polsce
Pierwszy okres to ostatnie 20 –lecie XVI w. i początek XVII w. – etap wstępny, obok nurtów renesansowych pojawiają się przesłanki nowego stylu. Drugi okres to 1620 – 1680 rok- rozkwit literatury barokowej. Trzeci okres to lata 1680 – 1740, jest to tzw. późny barok – zarysowują się poważne zahamowania w rozwoju literatury i opóźnienie kulturalne Polski wobec Europy.
Kontrreformacja
Wielki ruch zmierzający do odnowy Kościoła, skierowany zarazem przeciwko różnowiercom. Charakterystyczny dla tego okresu jest fanatyzm religijny i nienawiść do przeciwników katolicyzmu.
Wyznaczniki literatury barokowej:
wyszukana forma
błyskotliwy dowcip
zaskakujące antytezy
ozdobny styl
zerwanie z harmonia renesansowa
wprowadzanie makaronizmów, brak dbałości o czystość języka
Cechy stylu barokowego
niepokój
ruch, dynamizm
nieład
dysharmonia
zmysłowość
indywidualizm, niejasność
Koncept
Utwór oparty na jakimś niezwykłym, zaskakującym, wyszukanym, oryginalnym pomyśle nazywano konceptem.
Dowcip
Dar umysłu artysty, posiadającego wysoką sprawność intelektualną oraz cudowną umiejętność dostrzegania podobieństw między rzeczami, nazywano dowcipem.
Puenta
Zaskakujące zakończenie utworu, zawierające zwykle jakiś paradoks.
Paradoks
Niespodziewany, dziwny, nieprawdopodobny. Błyskotliwe, efektowne twierdzenie albo rozumowanie, zaskakujące swoją treścią, zawierające myśl sprzeczną z powszechnie żywionymi przekonaniami, lecz owa sprzeczność okazuje się pozorną i z pozoru niedorzeczne twierdzenie przynosi nieoczekiwaną prawdę.
Gatunki literackie uprawiane w Baroku
Liryka: sonet, erotyk, tren, fraszka
Epika: epos rycerski, pamiętnik, list, poemat
Dramat: komedia klasyczna, tragedia klasyczna
Przedstawiciele powszechnej literatury barokowej
Giambattista Marino – Włochy
John Donne – Anglia
Miguel de Cervantes – Hiszpania
Moliere (Jean Baptiste Poquelin) – Francja
Sarmatyzm
Ideologia szlachty polskiej, oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów. Wyższość narodu szlacheckiego nad innymi stanami i jego złota wolność. Typowy staropolski Sarmata był przekonany o swej niekwestionowanej wyższości względem innych stanów i narodów.
Nurty polskiej literatury barokowej:
dworski – J. A. Morsztyn
szlachecki (postępowy) – W. Potocki
szlachecko – sarmacki – J. Ch. Pasek
religijny – M. Sęp – Szarzyński
„Pamiętniki” J. Ch. Pasek
Utwór zawiera elementy wspomnień i autobiografii. „Pamiętniki” przedstawiają obraz szlachcica sarmaty przywiązanego do swobód i przywilejów, materialistę, dzielnego, czasem okrutnego żołnierza. Jest typowym sarmackim patriotą, na cudzoziemców patrzy z góry, przedkładając obyczaj polski. W jednym z fragmentów autor opisuje zaręczyny, zaloty w XVII w. Dokładniej opisuje tu swoje zaręczyny z wdową, Anną Remiszkowską – Łącką.
Pasek miał majątek i 30 lat, gdy postanowił się ożenić. W ówczesnych czasach brano pod uwagę nie tylko urodę i inteligencję kobiety, lecz przede wszystkim jej majątek. W wyborze narzeczonej brała udział również rodzina. Pasek pojechał wraz z wujem obejrzeć wdowę i jej majętność. Jak było zwyczajem w XVII, aby się oświadczyć kobiecie, trzeba było przyjść z kapelą, przy której muzyce można było tańczyć ze swą przyszłą narzeczoną. Po tańcach Pasek rozmawiał z wdową o pracy u niej, że chciałby być u niej na posadzie, ale ona nie była pewna czy jej zapłata zadowoli Paska. Rozmowa miała ukryty sens, mówiący o tym, czy wdowa wzięłaby Go na męża, czy On by Ją chciał i czy narzeczona umiałaby zaspokoić jego potrzeby? Po długiej rozmowie narzeczeni podjęli decyzję o małżeństwie. Jednak po ślubie okazało się, że nie było to udane małżeństwo, bo byli ludzie, którzy próbowali przejąć majątek wdowy i robili wszystko (czarowali), by jej drugi związek rozpadł się, by nie przyniósł potomka.
“Pospolite ruszenie” W. Potocki
Utwór przedstawia obraz z życia obozu wojskowego, w którym szlachta daleko odeszła od ideałów rycerskich. Nieprzyjaciel atakuje nocą obóz, rotmistrz wzywa na wały, ale szlachta woli spać. Wola odpoczywać niż ratować obóz i siebie. Jeden z wojaków tłumaczy, że nie są chłopami, aby im rozkazywać. Potocki krytykuje pospolite ruszenie (oddział złożony ze szlachty, który miał iść do walki na wezwanie króla). Autor zarzuca szlachcie brak ideałów i patriotyzmu. Wytyka nieposłuszeństwo, pychę, dumę i bezmyślność. Krytykuje ich obojętną postawę wobec losów kraju.
„Nierządem Polska stoi” W. Potocki
Utwór ukazuje obraz państwa w stanie całkowitego rozkładu i wewnętrznej anarchii. W Rzeczypospolitej nikt nie przestrzega praw, które zresztą i tak są wymyślane naprędce i oderwane od rzeczywistości. W kraju panuje prawo silniejszego, sprawiedliwość służy jedynie możnym i bogatym. Każdy kieruje się własnymi zasadami i dba jedynie o własne dobro. Najgorzej na tej sytuacji wychodzi średnia oraz niezamożna szlachta, która nie potrafi poradzić sobie w takiej rzeczywistości i często żyje w nędzy.
“Zbytki polskie” W. Potocki:
Utwór, w którym autor wytyka szlachcie rozrzutność, życie ponad stan, lubowanie się w luksusach, podczas gdy wrogowie nastają na całość ojczyzny, a nieopłaceni żołnierze przymierają głodem. Przestrzega, że takie postępowanie doprowadzi do upadku kraju. Szlachta musi pamiętać, że jeśli upadnie ojczyzna, to oni również stracą swoją pozycję, majątki i przywileje. Ich los uzależniony jest od losów ojczyzny.
„Wojna chocimska” W Potocki
Utwór ma cechy wierszowanej kroniki i eposu. Opowiada o przygotowaniach i przebiegu bitwy pod Chocimiem (1621). Bohaterem uczynił starego hetmana, którego skontrastował z młodym i zapalczywym sułtanem tureckim. Poeta przeciwstawiał, w licznych dygresjach, szlachtę spod Chocimia współczesnemu ziemiaństwu. Poprzez utwór chciał dać przykład męstwa i odwagi oraz waleczności współczesnej sobie szlachcie.
„Do trupa” J. A. Morsztyn
Podmiot liryczny, człowiek żywy i zakochany porównuje siebie do tytułowego trupa. Poeta wylicza wiele podobieństw miedzy trupem a żywym zakochanym człowiekiem- obaj są zabici, jeden strzałą śmierci, drugi strzałą miłości. Uważa, że trupowi wiedzie się lepiej, gdyż zamieni się w popiół i będzie miał spokój, nie będą nim targać żadne emocje. Natomiast człowiek nieszczęśliwie zakochany skazany jest na wieczny ogień nieodwzajemnionej miłości.
„Niestatek” J. A. Morsztyn
Wiersz dwudzielny oparty na zasadzie kontrastu. W pierwszej części poeta opisuje urodę kobiety, zachwycając się jej pięknem, w drugiej natomiast przedstawia tę samą kobietę wyliczając jej odrażające cechy. Różnica w ocenie urody panny wynika z sytuacji – wybranka jest pięknością, gdy „dotrzymuje zgody”(jest posłuszna), nabiera cech brzydactwa, wtedy, gdy się kłóci. W utworze tym poeta ukazuje zmienność mężczyzny.
„Sonet IV – o wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” M. Sęp – Szarzyński
W utworze autor zawarł wszystko to, co było związane z ówczesnymi sprawami, z człowiekiem połowy XVI w. Porusza on problem natury religijnej. Pomimo tego, że na świecie panuje pokój, to każdy indywidualnie prowadzi w swoim życiu walkę z szatanem, walkę ze złem. Największym dążeniem człowieka jest pokój ciała i duszy, który trudno jest osiągnąć, gdyż zarówno ciało, jak i dusza mają swoje potrzeby. Człowiek pragnie pokoju z całym sobą i światem, ale niestety skazany jest na ciągłą walkę ze swymi problemami. Wie, że wygra tę walkę przy pomocy Boga. Człowiek wierzy w Niego, ufa Mu, Kocha Go i wie, że dzięki Niemu poradzi sobie z każdymi wątpliwościami.
Komedia
Gatunek dramatyczny o wartkiej żywej akcji, pogodnej tematyce, kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Komedia operuje chwytami komizmu i groteski, często ma charakter satyryczny.
Rodzaje komedii:
komedia charakteru – umiejętne uwypuklenie cech charakterów poszczególnych postaci
komedia intrygi – ośrodkiem komizmu stają się działania bohaterów oraz zabawne komplikacje z tym związane, czyli intrygi.
„Świętoszek” Molier
Bohaterem jest obłudnik, Tartuffe pozornie pobożny, skromny człowiek; niemal asceta. W rzeczywistości to doskonały aktor, hipokryta, potrafiący manipulować ludźmi, bezczelny człowiek. Jest dwulicową osobą, potrafiącą stwarzać pozory. Poza tym jest materialistą, egoistą, zapatrzonym w siebie bufonem. Nie szanuje ludzi i wykorzystuje ich do własnych celów. Tartuffe wkrada się w łaski poczciwego Orgona, dla którego jest wzorem moralnym i religijnym, i wykorzystując bezgraniczną naiwność swego dobroczyńcy o mało nie pozbawia go majątku i honoru. Autor ukazał wady ludzkie i ośmieszył je. Nienawidził obłudy, zakłamania, egoizmu.
„Skąpiec” Molier
Bohaterem utworu jest Harpagon człowiek chorobliwie skąpy, zajmujący się głównie gromadzeniem pieniędzy. Życie swoje, dzieci i służby poddał rygorowi oszczędności, wręcz chorobliwego skąpstwa. Harpagon to obojętny, samolubny ojciec, nie troszczy się o swoje dzieci, podejmuje za nie najważniejsze decyzje, które nie mają wpływu na obniżenie jego majątku(córkę wydaje za Anzelma, bo ten nie chce jej posagu). W swoich planach nie kieruje się szczęściem dzieci. Wobec służby jest podejrzliwy, często oskarża o kradzieże, nie płaci pensji. Podoba mu się styl życia Marianny, bo jest bardzo skromna i mało je. Choć dostrzega jej zalety, to jednak chce, by wniosła, choć niewielki posag do małżeństwa. Bohater nie ufa nikomu, wręcz obsesyjnie pilnuje, by nikt niczego mu nie ukradł. Poprzez ten utwór Molier ośmiesza zachłanność, skąpstwo ludzi i obsesję na punkcie pieniędzy, które doprowadzają do utraty bliskich i popadnięcia w obłęd.