Temat: Kryzysy światopoglądowe powodem poszukiwania wartości w literaturze. Omów na wybranych przykładach.
„ Jaka jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, człowiecze z końca wieku?” pochodzą z wiersza „Koniec wieku XIX” Kazimierza Przerwy-Tetmajera i dotyczą poczucia ideowej próżni w wyniku bankructwa ideałów pozytywistycznych. Człowiek u schyłku XIX wieku czuł się bezradny wobec kryzysu wartości . Zwątpił w możliwość jakiegokolwiek działania. Życie wydawało mu się pasmem cierpień. Marzył o zapomnieniu, wyzbyciu się konieczności patrzenia na zło, miernotę ludzką i brak perspektyw na przyszłość. Motyw poszukiwania wartości został poruszony wiele razy w każdej epoce, dlatego nie sposób w przeciągu piętnastu minut omówić całe to zagadnienie. Chciałabym jednak na podstawie kilku pozycji z literatury, które moim zdaniem zasługują na szczególne wyróżnienie, odsłonić przed państwem choćby wierzch tej góry lodowej jaką jest temat poszukiwania wartości życiowych. Przyjrzyjmy się im bliżej.
Próbą przezwyciężenia nastrojów dekadenckich była kontemplacja natury nie skażonej jeszcze ludzką ręką, ucieczka w miłość zmysłową oraz apoteoza sztuki. Przykładem takiego utworu jest wiersz „Evviva l’larte” Kazimierza Przerwy- Tetmajera. W dobie kryzysu wartości sztuka urastała do rangi szczególnie wysokiej, pozwalała zagłuszać ból istnienia, oderwać się od świata materialnego. Społeczeństwo przełomu wieków nie doceniało niestety wartości duchowych, hołdowano raczej wartościom materialnym, stad modernistyczni artyści skarżą się na niedocenienie i niezrozumienie. I rzeczywiście, dziewiętnastowiecznego filistra głównym celem życia było mnożenie majątku.
Dla bohaterów Stefana Żeromskiego najważniejsza wartością jest służba społeczeństwu, poświęcenie się dla innych, nawet kosztem rezygnacji z życia osobistego. Zarówno w powieści „Ludzie bezdomni”, jak i w opowiadaniu „Siłaczka” można wskazać bohaterów którzy potępiają egoizm, lenistwo i kompromisową postawę wobec życia, przedstawiając jej altruistyczne poświęcenie, zaangażowanie i wytrwałość w działaniu na rzecz ludzi najuboższych. Doktor Judym, który po licznych wyrzeczeniach i wielu upokorzeniach uzyskał wreszcie dyplom lekarza, miał wielkie szanse, by stać się człowiekiem zamożnym. Jednak to nie było dla niego najważniejsze. Odrzucił możliwość osiągnięcia osobistego szczęścia, ponieważ obawiał się, ze zaangażowanie w życie rodzinne wyzwoli w nim filisterskie skłonności. Odciągnie go od wypełniania życiowej misji. Rozstając się z Joasią, wyjaśnił jej, że nie może myśleć o własnym szczęściu, dopóki dostrzega wokół siebie ogrom cierpienia innych.Podobnie Stanisława Bozowska, bohaterka opowiadania Żeromskiego „Siłaczka” , porzuciła Warszawą, przyjaciół i wyjechała na wieś, by szerzyć oświatę wśród ludu. Swoją działalność oświatową traktowała jako obowiązek społeczny i nakaz moralny, mobilizujący do podjęcia walki z zacofaniem, ciemnotą i ubóstwem. Stasia dzielnie i konsekwentnie przezwyciężała piętrzące się na jej drodze przeszkody. Za wierność swoim młodzieńczym ideałom zapłaciła najwyższą cenę – cenę życia. Czy się tego spodziewała? Trudno powiedzieć, wiadomo natomiast, ze czuła się szczęśliwa i spełniona, służąc innym. I dziś można znaleźć ludzi, którzy w pracy dla innych widzą najwyższą wartość.
Ale postawy pełne poświęcenia dla dobra innych pojawiają się nie tylko w modernizmie, ale we wszystkich epokach.
Wzorem postaw i prawdziwą skarbnicą wartości jest starożytna mitologia grecka. Uniwersalną wartość mitu o „Prometeuszu” jest miłość do ludzi, chęć poświęcenia się i niesienia pomocy. Prometeusz jest uważany w mitologii za ojca ludzkości. Ulepił on człowieka z gliny i własnych łez. Wykradł również ogień z rydwanu słońca i nauczył człowieka posługiwać się nim.
Ponadczasowy kanon wartości można odnaleźć w Biblii. Jeszcze bardziej skrócił go Chrystus w Nowym Testamencie, sprowadzając wszystkie nakazy moralne dekalogu do jednego słowa: kochaj, kochaj Boga, kochaj ludzi, kochaj siebie. Myślę, że nie popełnię błędu, jeśli stwierdzę, ze najwyższą wartość prezentowaną w tym dziale jest właśnie miłość.
Najciekawszą podróż w poszukiwaniu wartości można moim zdanie odbyć po literaturze renesansowej, gdyż propagowane wówczas wartości są niezwykle atrakcyjne również z punktu widzenia dzisiejszych czytelników. Po pierwsze to epikurejskie ciesz się życiem, chwytaj dzień, nie trać chwili na narzekanie, martwienie się, bo żaden dzień, bo żaden dzień się nie powtórzy, a każdy dzień bez radości to dzień stracony. Po drugie renesansowy twórca radzi: nie trać nadziei bez względu na okoliczności. To ideał stoików: zachowanie spokoju, dystansu, pogody ducha. Myślę że te dwie postawy są uniwersalne i bardzo cenne dla nas współczesnych. Inna, niestety nie często dziś spotykana, to postawa szlachetnego, honorowego obywatela, zwłaszcza takiego, który ma wpływ na rządy w państwie. Przykładem może być pieśń: „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie…”. Taki obywatel jest w stanie poświęcić ojczyźnie wszystko, co ma najdroższego, ceni prawdę, uczciwość, jest prawy, wyrzeka się prywaty.
Szczególnie mi bliska w poezji Kochanowskiego jest jednak inna wartość – piękno przyrody, wartość, jaką niesie obcowanie z naturą. Renesansowy poeta był na nie najwyraźniej bardzo wyczulony. Opisami przyrody posłużył się na przykład, by wyrazić prawdę – po złych chwilach przychodzą lepsze dni. Widzimy to m. in. W pieśni „Czego chcesz od nas, Panie…”. Kochanowski zawarł w niej pochwałę harmonijnego świata i piękna natury. Dzisiejszy człowiek – zmęczony i sfrustrowany – powinien pamiętać, że w kontakcie z przyrodą, może odzyskać energię, a co najważniejsze zastanowić się nad życiem, nad światem, nad sobą.
Oświecenie – wiek rozumu i filozofów – to także czas głoszenia ponadczasowych wartości. Jest to epoka, w której za Kartezjuszem gloryfikuje się rozum i racjonalistyczną postawę wobec rzeczywistości. Według umysłów oświecenia nic nie dorównało pod względem rangi nauce, ale ceniono w tych czasach również tolerancję, wielomyślicielstwo i indywidualizm. To wartości kluczowe nawet dziś, w świecie, gdzie można zginąć za kolor skóry, włosów, słowo czy gest, który się „nie podoba”, gdzie jest się prześladowanym za odmienna orientację seksualną, za inne poglądy. Pamięć o wartościach bardzo by nam się przydała, może łatwiej by nam było zrozumieć siebie nawzajem i zaakceptować. Twórcy polskiego oświecenia stają też po stronie moralności, ukazują zalety prostoty, wstrzemięźliwości, prawdy, rozwagi i szczerości. Widzimy to m. in. w satyrze Krasickiego „Pijaństwo”. Ośmieszają negatywne postawy, gdyż w ratowaniu społecznego morale widzą nadzieje dla narodu.W wielu utworach tego okresu znajdziemy też protest społeczeństwa, myśli o ojczyźnie, refleksję o człowieku. Czasem jest ona ukryta pod maskami zwierząt. Przykładem mogą być „Bajki” Krasickiego. Czasem jesteśmy zmuszeni podążać za bohaterem w odległe kraje, na przykład na wyspę Nipu w powieści „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, czasem po przeczytaniu najpierw wybuchamy śmiechem, dopiero później przychodzi refleksja – czy to przypadkiem nie o mnie?
We współczesnej powieści Alberta Camusa „Dżuma” odnajdujemy natomiast tylko dla egzystencjalistów wątek walki ze złem świata, którego symbolem w powieści jest tytułowa dżuma. Bohaterowie narażali swoje życie w walce z epidemią. Pracowali w oddziałach sanitarnych, otaczali opieką chorych, chronili zdrowych przed zarazą. Zarówno doktor Rieux, jak i jego współpracownicy, Jean Tarrou, dziennikarz Rambert, uważali, ze jest to ich obowiązek. Dzięki jego wypełnianiu po pierwsze czują się ludźmi, po drugie widzą sens życia. Sens człowieczeństwa to niezłomność wobec każdego przejawu zła, walka ze złem, nawet w obliczu zagrożenia życia – takie wartości niesie ze sobą ta powieść.
Podsumowując, motyw wartości życiowych ma w literaturze wymiar uniwersalny i ponadczasowy. Różnie ujmowano ten temat, z rozmaitych punktów widzenia i w odmiennych celach. Obecność tego motywu wskazuje na wagę tego problemu w literaturze różnych epok. Podróż po krainie literatury w poszukiwaniu wartości nie ma końca, bo we wszystkich okresach literackich propagowane są wartości ponadczasowe i ogólnoludzkie. W końcu „czym jest literatura, która nie ocala…”. Na koniec chcę wspomnieć o wielkim moraliście naszych czasów, nie żyjącym już Zbigniewie Herbercie. W wierszu „Przesłanie Pana Cogito” padają słowa, które mogłyby stać się dewizą życiową współczesnego człowieka: „a gniew twój bezsilny niech będzie jak morze / ilekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych”. Uważam, że w zamęcie współczesności warto mieć jedną jasno określoną sytuację, na którą nigdy się nie zgodzimy. Wydaje mi się , że ludzka krzywda nadaje się do tego idealnie. Dziękuję.
Imię i nazwisko: Data:
Klasa:
KONSPEKT
Temat: Kryzysy światopoglądowe powodem poszukiwania wartości w literaturze. Omów na wybranych przykładach.
I .Literatura podmiotu:
1.Camus, A. Dżuma. Lublin: Wydawnictwo BIBLIOS, 2001.
2.Herbert, Z. Przesłanie Pana Cogito [w:] tegoż, Poezje. Warszawa: WYDAWNICTWA ALFA,1998.
3.Kochanowski, Jan. Pieśni. Warszawa: PWN,1995.
4.Krasicki, Ignacy. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Warszawa: Prószyński i S-ka Wydawnictwo, 2003.
5.Krasicki, Ignacy. Wybór bajek i satyr. Kraków: Wydawnictwo „SPES”, 2000.
6.Paradowski, J. Mitologia: wierzenia i podania Greków i Rzymian. Warszawa: Orkla Press Polska sp. z o.o. ,2006.
7.Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Warszawa: PAX, 1973
8.Żeromski, Stefan. Ludzie bezdomni. Kraków: Kolekcja Gazety Wyborczej, 2007.
9.Żeromski, Stefan. Siłaczka[w:] tegoż, Opowiadania. Warszawa: Orkla Press Polska sp. z o.o. ,2006.
II. Literatura przedmiotu:
1.Kaczmarczyk, M. Encyklopedia szkolna. Kraków: Wydawnictwo ”GREG”,2008.
2.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od antyku do oświecenia. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
3.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od romantyzmu do współczesności. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
4.Stopka, D. Słownik motywów literackich. Kraków: Wydawnictwo GREG,2004.Autobiografizm.
5. Zawadzki, A. Epoki literackie. Bielsko-Biała: „ Wydawnictwo PARK Sp. z o.o.”, 2007.
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1)Określenie problemu:
* Kryzysy światopoglądowe powodem poszukiwania wartości w literaturze;
2)Kolejność prezentowanych argumentów (treści): motyw ziemi w różnym wymiarze:
*Modernizm- twórczość Stefana Żeromskiego
*Antyk- Mitologia i Biblia jako skarbnice wartości
*Renesans- twórczość Jana z Czarnolasu
*Oświecenie- postawa racjonalistyczna Ignacego Krasickiego
*Egzystencjaliści- nakaz walki ze złem mimo wszystko
3)Wnioski:
* motyw wartości życiowych ma w literaturze wymiar uniwersalny i ponadczasowy,
* różnie ujmowano ten temat, z rozmaitych punktów widzenia i w odmiennych celach; obecność tego motywu wskazuje na wagę tego problemu w literaturze różnych epok,
*konieczność posiadania kanonu wartości,
………………………………………………….. podpis własnoręczny