Komedia w literaturze – jej podstawowe funkcje i najważniejsze osiągnięcia. Dokonaj analizy, przywołując przykłady z rożnych epok.
Nazwa gatunku wywodzi się greckich słów komos, czyli hulaszczy pochód oraz aoide- pieśń. Komedia jest jednym z najstarszych obok tragedii, gatunków dramatycznych. Jest to utwór o pogodnej treści, akcji obfitujące w wydarzenia, mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie. Wykorzystuje on różne rodzaje komizmu, z elementami satyry, karykatury, groteski, mający na celu rozbawienie widza. Geneza komedii sięga już starożytnej Grecji z obrzędów ku czci Dionizosa, boga wina oraz z ludowych scenek pantomimicznych. Komedia stoi w opozycji do tragedii, bowiem charakteryzuje się swobodnym stylem i luźna kompozycją. Komedia jest gatunkiem bardzo popularnym, po który sięgali artyści niemalże w każdej epoce, dlatego nie sposób w przeciągu piętnastu minut omówić całe to zagadnienie. Chciałabym jednak na podstawie kilku pozycji z literatury komediowej różnych epok, które moim zdaniem zasługują na szczególne wyróżnienie, odsłonić przed państwem choćby wierzch tej góry lodowej jaką jest ewolucja gatunku komedii.. Przyjrzyjmy się im bliżej.
W średniowieczu bliskie komedii były intermedia. Były to krótkie utwory sceniczne najczęściej o charakterze satyrycznym i komicznym. Pełniły one funkcje przerywnika między częściami składowymi przedstawienia. Komedia nowożytna ukształtowała się w XV XVII wieku według dwóch wzorców: komedia romantyczna z elementami lirycznymi i fantastycznymi oraz komedia klasycyzująca- realistyczna i obyczajowa. Komedia oświeceniowa w Polsce rozwijała wzory molierowskie. W XIX wieku powstały gatunki mieszane, takie jak tragifarsa, tragikomedia oraz różne odmiany komedii w zależności od tematu: komedia polityczna, obyczajowa, wreszcie od rodzaju komizmu, a więc sytuacyjna, słowna i postaci.
W XVII wieku rozwijała się komedia rybałtowska, w środowisku mieszczańsko- plebejskim, wśród ubogich bakałarzy ( nauczycieli). Była anonimowa i podejmowała tematy z życia warstw niższych, prezentowała bohatera, który stanowił odwrócenie wzoru rycersko feudalnego. Posługiwała się rubasznym humorem i dosadnym językiem. Przykładem takiej komedii jest „Wyprawa plebańska”. Przedstawione zostały tutaj komiczne losy wiejskiego księdza i jego niezbyt rozgarniętego sługi na krakowskim bruku, wśród przekupniów, handlarzy. Pleban przyjechał do podwawelskiego grodu, aby „wyprawić” żołnierza na wojnę z Tatrami, na Podole. Upatrzył on najlepszy materiał na „prawego rycerza” w żaku Albertusie. Pleban uzbraja mianowicie swego klechę w stare żelastwo i kupuje mu szkapę. Drwiąca i prowokacyjna rozprawa z mitami i świętościami kultury rycersko- ziemiańskiej, wystawiająca na pośmiewisko jej ideały, z politycznym podtekstem.
Kolejna komedią, będzie komedia charakterów, w której na pierwszym planie jest postać prezentująca określony zespół cech charakteru. Akcja utwory służy natomiast wyeksponowaniu tych cech. Przykładem będzie barokowa komedia Moliera zatytułowana „Świętoszek”. Premiera komedii odbyła się w maju 1664 roku. Sztuka, grana w obecności króla i wytrawnej widowni, wywołała skandal. Przeciw pisarzowi wystąpiła większość opinii publicznej z arcybiskupem Paryża na czele. Problem hipokryzji religijnej, który zaakcentował Molier, stał się „kijem w mrowisku”. „Świętoszek” to komedia szydząca z zakłamania i fałszywej pobożności. Świętoszek Tartuffe, uosobienie wszystkich cech obłudnika, oczarowuje rodzinę Orgona. Pod pozorami pobożności, wręcz świętości, kryje się łowca posagów i rozpustnik. Na szczęście fatalne zauroczenie nie trwa długo. Żona Orgona Elwira wraz ze służącą Doryną demaskują oszusta. W konsekwencji wygrywa rozum i rozsądek. Utwór Moliera można też zaliczyć do typu komedii obyczajowej. Ostrze krytyki wymierzone jest bowiem w to, co chore, złe we francuskim społeczeństwie tamtych czasów. Komediopisarz we wszystkich swoich sztukach piętnuje głupotę, dewocję, snobizm i fałszywie pojętą obyczajowość. Dowcip Molierowski jest mieszanką różnych rodzajów komizmu, a mianowicie mamy tu do czynienia z komizmem sytuacyjnym, którego przykładem jest scena spotkania Elwiry z Tartuffe’em, czego świadkiem staje się Orgon, poza tym komizm językowy. W utworze mamy do czynienia z językiem zindywidualizowanym, całkowicie dostosowanym do typu psychologicznego bohatera.
Ciekawym odmianą komedii, jest komedia satyryczna , w której główny nacisk pada na ośmieszającą prezentację środowisk społecznych. Posługuje się środkami właściwymi dla satyry. Występuje jako komedia polityczna lub obyczajowa. Ważna rolę w walce o reformy w dobie oświęcenia, w dobie działalności Sejmu Czteroletniego odgrywał także teatr, a w szczególności komedia agitacyjna, której celem było zjednywanie zwolenników dla stronnictwa reformatorskiego. Przykładem może być komedia Juliana Ursyna Niemcewicza zatytułowana „Powrót posła”. Tematem utworu jest miłość Walerego, posła na Sejm, do Teresy, córki starosty Gadulskiego z pierwszego małżeństwa. Niestety Gadulscy nie są zadowoleni z tego związku i robią wszystko, by Teresa została córką Szarmanckiego. Tez zaś to typowy fircyk, który hołduje modzie zachodniej. Utracjusz, lew salonowy i łowca posagów, oczywiście nie kocha Teresy, chce tylko jej pieniędzy. Walery jest przeciwieństwem Szarmanckiego- a mianowicie to patriota, zaangażowany w pracę Sejmu, kocha Teresę miłością szczerą i prawdziwą. W wyniku zdemaskowania Szarmanckiego dochodzi jednak do zaręczyn pary zakochanych. Utwór Niemcewicza pokazuje dwie polskie postawy. Pierwszą reprezentuje rodzina Walerego, która jest szlachetna, rozumna, hołdująca zasadzie, że „dom zawsze ustępować powinien krajowi”. Słowem, Podkomorzy, Podkomorzyna i Walery reprezentują przedstawicieli obozu reform. Gadulscy to przykład postawy nierozsądnej. Starosta utożsamia wszystkie cechy wypaczonego sarmatyzmu, starościna zaś to typ tzw. żony modnej, czyli kobiety rozkapryszonej, wyrachowanej i zupełnie obojętnej na sprawy narodowe. takie przedstawienie postaci to nic innego jak odzwierciedlenie sytuacji w Sejmie, w którym spotykają się dwa obozy: postępowy, czyli zwolenników reform, i konserwatywny, który w dalszym ciągu popiera złotą wolność szlachecką i liberum veto. „Powrót posła” jest pierwszą polska komedią polityczną. Napisana została według reguł klasycyzmu, zachowuje zasadę trzech jedności, poza tym ma raczej mało oryginalną intrygę i typowe zakończenie. Jej siła nie tkwi w samej strukturze, ale w żywej i niezwykle istotnej treści politycznej.
Posuńmy się nieco dalej i zapoznajmy się z komedią intrygi, która jest typem komedii sytuacyjnej. Cechą charakterystyczną jest wyraźnie zaznaczona akcja, której siłę napędową stanowią zabiegi jednej z postaci, spiętrzającej omyłki, zaskoczenia, powikłania i podstępy, prowadzące do niespodziewanego, zaskakującego rozwiązania. Przykładem jest romantyczny utwór Aleksandra Fredy zatytułowany „Śluby panieńskie. Tadeusz Boy- Żeleński, wielki miłośnik pisarza, pisał: „Sam dialog wystarczyłby, aby z niej uczynić fenomen. To dialog wierszem, którego wiersz ani na chwilę nie obciąża, al. Dodaje mu skrzydeł, punktuje bogactwem rymów, przepaja dowcipem, werwą; ta niewinna intryga pleciona tak lekko i misternie, snująca się poprzez kilkadziesiąt scen, z których jedna rozkoszniejsza jest od drugie(…)”. W komedii tej dzieje się niewiele. Losy młodych bohaterów zostały właściwie zaplanowane przez ich rodziców i opiekunów- wcześniej już ustalono, kto z kim ma zawrzeć związek małżeński. Ewentualny sprzeciw bezpośrednio zainteresowanych nie ma większego sensu. Działania bohaterów ograniczają się więc d minimum, ale postacie prowadzone są przez autora w mistrzowski sposób, z pełna znajomością gry salonowej. Akcja komedii jest głównie akcją wewnętrzną, dzieje się bowiem w sercach bohaterów, nie w świecie ich otaczającym. Tematem „Ślubów panieńskich” jest miłość In statu nascendi ( w momencie rodzenia się). Obserwujemy, jak uczucie to budzi się i rozwija w duszach głównych postaci, a mianowicie Gustawa i Anieli. Gustaw wie, że przeznaczono mu na żonę Anielę, nie buntuje się przeciw temu, ale jej nie kocha. Dopiero pod wpływem trudności, jakie napotyka w postaci ślubów panieńskich, zawartych przez Klarę i Anielę, rodzi się w nim szczere uczucie. Fredro przedstawia miłość inaczej niż współcześni mu romantycy. Nie ma w jego opisie nic z romantycznej przesady, a zamiast cierpienia towarzyszy jej radość. Rozwija się to uczucie nie wśród romantycznych burz i zmagań, ale w atmosferze humoru. Gustaw w niczym nie przypomina Wertera czy swoje imiennika z „Dziadów”. Jest młodzieńcem pełnym fantazji, ale dość lekkomyślnym, pełnym szlachetnych „porywów serca”. Można by nawet uznać, że Fredro nazywając go Guciem, kpi sobie z romantycznej konwencji miłości. urok bohaterów Fredrowskich tkwi zatem w ich prostocie, wręcz najzwyklejszej przeciętności. Nie sposób też nie docenić Fredrowskiego humoru, który skrzy się w każdej scenie, w każdym słowie. Osiąga pisarz mistrzostwo komizmu, zderzając kontrastowe sposoby myślenia bohaterów, ich temperamenty i sposoby wypowiedzi.
Natomiast przykładem komedii obyczajowej jest „Rewizor” Mikołaja Gogola, której premiera miała miejsce w Petersburgu i Moskwie w 1836 roku. Sztuka należy do najbardziej kontrowersyjnych utworów w literaturze rosyjskiej. Akcja utworu jest bardzo prosta. Wydarzenia rozgrywają się na prowincji. Do pewnego miasteczka dociera wieść, że przybędzie tam rewizor, czyli wysoki rangą urzędnik, dygnitarz. Na mieszkańców pada blady strach. Chcą wypaść jak najlepiej podczas inspekcji. W każdej chwili są gotowi na przybycie rewizora, biorą za niego zwykłego człowieka, a mianowicie Chlestakowa. Nie chcą słuchać tłumaczeń. Wbrew swojej woli Chlestakow staje się dla nich dygnitarzem. Kiedy pomyłka wychodzi na jaw, bohater zostaje oskarżony o oszustwo i staje się przestępcą. Tytułowy rewizor wcale się nie pojawia. Komedia kończy się słynną „sceną niemą”. Wydarzenia rozgrywają się „same z siebie”, wszystkiemu winien wszechogarniający strach przed biurokracją władzą, przepisami, restrykcjami. Gogol obnaża w komedii nieprawidłowości w systemie państwowym, tak bardzo rzutujące na mentalność obywateli, że aż prowadzą do prawdziwych absurdów.
Ostatnim typem komedii, jakim się posłużę będzie tragifarsa. Tutaj chwyty farsowe służą oddaniu problematyki społeczno- obyczajowej. Przykładem może być Młodo Polski utwór Gabrieli Zapolskiej, zatytułowany „Moralność pani Dulskiej”. Podobnie, jak europejscy twórcy naturalistyczni, pisarka zadbała o to, żeby realistycznie i szczegółowo przedstawić miejsce akcji ( drobiazgowo opisany salonik w mieszkaniu Dulskich). Jej bohaterowie są postaciami wyrazistymi, a charaktery opisane są z psychologicznym prawdopodobieństwem ( z wyraźnym przerysowaniem cech negatywnych). Każdy z bohaterów posługuje się też specyficznym siebie językiem. Dom Dulskich to siedlisko mieszczańskiej kołtunerii. Rodzina składa się z pięciu osób, ale poza Dulską reszta ma niewiele do powiedzenia. Mąż, córki i syn są przez nią terroryzowani. Dulski w ogóle się nie odzywa ( jedyna kwestia, jaką wygłasza w utworze to: „A niech was wszyscy diabli!”), Mela i Hesia są głupiutkimi podlotkami, a Zbyszko niby Dekadentem. Dulska jest ucieleśnieniem hipokryzji i kieruje się w życiu podwójną moralnością. Wyrzuca ze swojej kamienicy kobietę, która próbowała popełnić samobójstwo ( bo psuje opinię), a jednocześnie toleruje jako lokatorkę prostytutkę, gdyż regularnie płaci czynsz. Pani domu niby bardzo dba o przyzwoitość, ale jednocześnie patrzy przez palce na romans syna ze służącą, uważając, że lepiej będzie, jak Zbyszko „wyszumi się” pod kontrolą. Wychodzi z założenia, że brudy należy prać w domu. Wszystko jest porządku, dopóki nie wydostanie się na zewnątrz. Dulska przywiązuje także dużą wagę do pieniędzy, ponieważ mają siłę równą rygorom moralności. Dbałość o nieskazitelną opinię wydaje się być najważniejszym zadaniem w życiu tytułowej bohaterki. Wszyscy w tym domu żyją w potwornym zakłamaniu. Pani Dulska to klasyczny przykład filistra, tak znienawidzonego przez modernistów. To również wcielenie wszystkich odrażających cech drobnomieszczaństwa.
Podsumowując, komedia jest bardzo ciekawym i uniwersalnym gatunkiem literackim. Może ona służyć rozbawieniu czytelnika, widza lub w wymiarze ogólniejszym krytykować społeczeństwo, politykę czy idee panujące w danej epoce. Różnie ujmowano temat komedii, z rozmaitych punktów widzenia i w odmiennych celach. Jego obecność wskazuje na popularność tego gatunku w literaturze różnych epok. Jak widać, w historii literatury natrafimy na różne odmiany i typy komedii, a mianowicie: komedie intrygi, obyczajowe, polityczne, charakterów, sytuacyjne… można wyliczać i wyliczać. Komedia jest gatunkiem częstym w literaturze, ale sposób ukazania go jest zróżnicowany i uzależniony od zamysłu autora i rzeczywistości w jakiej żył. Pisarze przedstawiali zdarzenia i bohaterów zarówno w sposób wesoły, z humorem, jak i satyrycznie lub ironicznie. Akcja była zazwyczaj nieskomplikowana, pomyślnie zakończona. Jest tyle gatunków, typów i odmian komedii, że ciężko byłby je wszystkie omówić w ciągu piętnastu minut. Myślę, że jednak na podstawie tych kilku gatunków, które omówiłem i poparłam przykładami, pokazałem jak ważnym gatunkiem w literaturze jest komedia, jak wiele funkcji pełni. Dziękuję.
Imię i nazwisko: Data:
Klasa:
Pesel:
KONSPEKT
Temat: Komedia w literaturze – jej podstawowe funkcje i najważniejsze osiągnięcia. Dokonaj analizy, przywołując przykłady z rożnych epok.
I. Literatura podmiotu:
1.Babiński, W. i in. Wyprawa plebańska[w:] tychże. Barwy epok, Kultura i literatura. Warszawa: Wydawca „KWE” Sp. z o.o. , 2006.
2.Fredro, A. Śluby panieńskie. Kraków: wydawnictwo GREG, 2003.
3.Gogol, M. Rewizor. Kraków: Kolekcja Gazety Wyborczej, 2007.
4.Molier. Świętoszek. Warszawa: Orkla Press Polska sp. z o.o. ,2005.
5.Niemcewicz, J, U. Powrót posła. Kraków: Wydawnictwo „SPES”, 2000.
6.Zapolska, G. Moralność pani Dulskiej. Wydawnictwo: Zielona Sowa , 2006.
II. Literatura przedmiotu:
1.Kaczmarczyk, M. Encyklopedia szkolna. Kraków: Wydawnictwo ”GREG”,2008.
2.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od antyku do oświecenia. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
3.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od romantyzmu do współczesności. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
4.Stopka, D. Słownik motywów literackich. Kraków: Wydawnictwo GREG,2004.Arkadia.
5. Zawadzki, A. Epoki literackie. Bielsko-Biała: „ Wydawnictwo PARK Sp. z o.o.”, 2007.
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1)Określenie problemu:
*komedia niezwykle popularnym gatunkiem na przestrzeni epok;
* definicja pojęcia „komedia”;
* różnorodność typów, gatunków i podgatunków komedii- ewolucja komedii w różnych epokach;
2)Kolejność prezentowanych argumentów (treści): komedia w różnym wymiarze:
* „Wyprawa plebejska”- jako przykład XVII –wiecznej komedii rybałtowskiej;
* „Świętoszek”- jako przykład barokowej komedii charakterów, która wywołała skandal wśród społeczeństwa;
* „Powrót posła”- jako przykład oświeceniowej komedii politycznej; pierwsza polska komedia agitacyjna ;
* „Śluby panieńskie”- jako przykład romantycznej komedii intrygi;
* „Rewizor”- jako przykład romantycznej komedii obyczajowej; najbardziej kontrowersyjny utwór w literaturze rosyjskiej;
* „Moralność pani Dulskiej”- jako przykład modernistycznej tragifarsy;
3)Wnioski:
*komedia jest bardzo ciekawym i uniwersalnym gatunkiem literackim; może ona służyć rozbawieniu czytelnika, widza lub w wymiarze ogólniejszym krytykować społeczeństwo, politykę czy idee panujące w danej epoce; pisarze przedstawiali zdarzenia i bohaterów zarówno w sposób wesoły, z humorem, jak i satyrycznie lub ironicznie; akcja była zazwyczaj nieskomplikowana, pomyślnie zakończona. Jest tyle gatunków, typów i odmian komedii, że ciężko byłby je wszystkie omówić w ciągu piętnastu minut; myślę, że jednak na podstawie tych kilku gatunków, które omówiłem i poparłam przykładami, pokazałem jak ważnym gatunkiem w literaturze jest komedia, jak wiele funkcji pełni;
IV. Materiały pomocnicze:
*karta z cytatami
………………………………………………….. podpis własnoręczny