Motyw ptaka w literaturze. Odwołaj się do wybranych przykładów

 

Chciałbym dziś zaprezentować drogiej komisji temat nierzadki, lecz oryginalny. Jest nim „Motyw ptaka w literaturze. Odwołaj się do wybranych przykładów”. Motyw ptaka, jest często wykorzystywany w literaturze, pełni różnorodną funkcję od gołębicy, symbolu wolności i ratunku, po orła i wronę, symbolu próżności, pychy, wrogości wobec walki o wolność – każdy ptak pełni inną funkcję. Motyw ten szczególnie rozpowszechnił się w okresie romantyzmu i Młodej Polski, o czym świadczą użyte w tej prezentacji przykłady.

Nie będę zdradzać wszystkiego od razu. Lepiej stworzyć aurę tajemniczości. Stąd każdy wybrany przeze mnie przykład będzie w innej kolejności – nie posłużę się kolejnością chronologiczną, a wszystko po to, aby prezentacja nie była zbyt czytelna.

Jako pierwszy utwór, wybrałem młodofrancuski wiersz Albatros Charlesa Baudelaire’a (wymowa: Szarla Bodlera) przedstawiający ptaka, jako symbol modernistycznego poety.

Albatros to ptak niezwykle piękny w locie, dzięki potężnym skrzydłom, i z ich powodu bardzo niezdarny na lądzie. Do takiego ptaka został porównany modernistyczny poeta, człowiek niesiony na skrzydłach natchnienia, zdolny tworzyć arcydzieła i zupełnie nieporadny w szarej codzienności.

Wiersz Albatros przedstawia nam takiego ptaka, będącego symbolem poety wyobcowanego. Utwór rozpoczy­na rozbudowana metafora, przedstawiająca pochwycenie przez załogę lecące­go albatrosa. „Osaczony, niezdarny, zhańbiony głęboko” w niczym nie przypomina wspaniałego ptaka, gdy był w locie. Staje się „skrzydlatym kaleką”, po­śmiewiskiem marynarzy, przedrzeźniających jego niezdarny chód po pokładzie.

Metafora ta przedstawia poetę, który jest „podobny księciu na obłoku”, kiedy w świecie nieskrępowanej niczym wyobraźni, wolny, doznający niezwykłych przeżyć, tworzy swoje wiersze. Jednak nie umie dostosować się do prozaicznego świata zwykłych ludzi, gdy brutalnie zostanie sprowadzony na ziemię – „wiecznie się o swe skrzydła potyka”. Ceną bycia poetą jest więc samotność i bolesne poczucie wyobcowania. Nieumiejętność bycia takim jak wszyscy, czyni go wśród ludzi odszczepieńcem i skazuje na bolesne upokorzenia.

Poeta ukazany przez symbol ptaka to nie tylko człowiek, który nie umie żyć w świecie rzeczywistym. Jego rola polega na tym, aby świat poprzez poezję stał się piękniejszy, pomimo, iż on sam jest jedynie brzydki ptakiem, brzydkim albatrosem.

Następną, bardzo ciekawą nowelą opisująca motyw ptaka jest Sokół Giovanniego Boccaccio. Nowela przedstawia nam ptaka umożliwiającego porozumienie. To dzięki istnieniu sokoła, możliwy jest kontakt Monny Giovanny z kawalerem Federigiem. Kiedy jej synek jest chory i prosi o pięknego sokoła, który należy do adoratora Monny, ta decyduje się iść po sokola. Federigi jest zrozpaczony, bo kazał swego ukochane­go ptaka zabić i przygotować z niego poczęstunek dla damy. To wyraz jego miłości i poświęcenia, wo­bec którego Monna nie może pozostać obojętna.

Tytuł utworu jest bardzo charakterystyczny dla klasycznie zbudowanej noweli. Sokół to motyw przewodni całości. Z nim są związane najważniejsze wydarzenia, i niego został zbudowany punkt kulminacyjny. Motyw sokoła obecny jest w każdym zdarzeniu akcji, zgodnie z teorią sokoła – teorią, zgodnie z którą akcja noweli jest skoncentrowana wokół jednego motywu, a wszystkie wydarzenia są z nim ściśle związane.

Gdy zrujnowany szlachcic Federigi zamieszkał na wsi, pozostał mu tylko sokół. Ptak cementuje przyjaźń Federiga i syna Giovanny. Umierający chłopiec marzy o posiadaniu sokoła. Po sokoła udaje się Giovanna do dawnego wielbiciela. Sokół był także potrawą na obiedzie wydanym dla niej. Wspomnienie ofiary z sokoła połączyło parę bohaterów.

Zakończenie łączy się z puentą (płętą) zamykającą utwór. Giovanna podejmuje decyzję małżeństwa „wspomniawszy na wspaniałomyślności szczodrość Federiga”, a więc wierność i wieloletnia, nieszczęśliwa i nieodwzajemniona miłość zostają nagrodzone. Morał ten artykułuje także opowiadająca dzieje miłości narratorka, czyli bohaterka opowiadania ramowego, mówiąc w formie wprowadzenia: „Dowiecie się z niej nie tylko o tym, jaką władzę wdzięki wasze nad szlachetnymi sercami sprawują, ale takoż nauczycie się nagrody stosownej z własnej woli udzielać”.

Coś mi nie spieszno do grubych książek, wymagających poświęcenia wielu godzin i wielu nieprzespanych nocy. Dlatego wolę wiersze – są znacznie mniejsze rozmiarowo, oraz bardziej przejrzyste – łatwiej odnaleźć w nich motyw ptaka.

Przykładem bajki czopowej są Ptaszki w klatce Ignacego Krasickiego. Ptak jest naturalnie kojarzony z wolnością, swobodą w przemierzaniu nieba, możliwością pokonywania granic, barier. Krasicki pokazał ptaka w niewoli, czyżyka w klatce – tęskniącego za wolnością. Aby uwypuklić niebezpieczeństwo „przyzwyczajenia do niewoli”, pokazał obok niego ptaka urodzonego w klatce, który czuje się w niej doskonale.

Utwór ten został napisany w formie dialogu między młodym i starym czyżykiem, które zostały zamknięte razem w klatce. Młody ptaszek jest jednak całkiem nieświadomy swojego po­łożenia, w pełni akceptuje niewolę, gdyż teraz, w klatce, gdy nie musi sam troszczyć się o wszystko, jego życie jest dużo łatwiejsze. Nie rozumie on pła­czu i rozpaczy starszego, który zasmakował wolności. Stary czyżyk tłumaczy: „Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę; Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”.

Poeta porównał los ptaszków w klatce do losu narodu polskiego i przedstawił pro­blem świadomości wolności i zniewolenia w umysłach starego i młodego (uro­dzonego już w niewoli) pokolenia Polaków. Jego bajka z 1802 roku okazała się prorocza – społeczeństwo polskie przez ponad wiek było zniewolone, a powstania o wolność były nieliczne.

Dwa motywy ptaka znajdziemy w dramacie okresu romantyzmu – Nie-boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Są to orły – pierwszy symbolizuje próżność i pychę – Wypchany orzeł to w dramacie symbol fałszywej poezji, pychy niespełnionego artysty, mającego pretensje do wielkiej twórczości, ale niezdolnego do niej. Orzeł to również iluzoryczna wizja sławy – Henryk „układa swój dramat”, żyjąc tylko światem wyobraźni, nie interesuje się prawdziwymi problemami swoich najbliższych, zwłaszcza żony i dziecka, to zresztą zarzuca mu zgromadzone w lochu Duchy. W pogoni za poezją daje się omamić szatanowi, który posyła mu marę dziewicy ucieleśniającej ideał piękna i miłości.

Drugi motyw ptaka, także orła, to symbol wielkości – Pankracy po rozmowie z hrabią Henrykiem zwraca się do niego słowami: „dwa orły z nas, ale gniazdo twoje strzaskane piorunem”. Przywódca rewolucjonistów uznaje tym samym wyjątkowość i niepospolitość przeciwnika, ale wieszczy mu śmierć.

Kiedy Pankracy przybywa do zamku, Henryk otacza się rekwizytami, któ­re mają podkreślić jego przywiązanie do rodowej tradycji. Sala obwieszona portretami przodków, masywne biurko, herb, pistolety. Przejawem gościnności (ale może i pewnej wyższości arystokraty nad rewolucjonistą) jest częstowanie Pankracego winem i zaproszenie do dyskusji. Rozmowa jest wyważona.

Kra­siński nie różnicuje języka adwersarzy, zmienia tylko ton ich wypowiedzi. Sprawia to wrażenie równości racji obu orłów. Hrabia jest spokojny, odpowiada z godnością, Pankracy z kolei cięty, szybszy w ripoście, ironiczny. Jest to nie tylko spotkanie dwóch ideologii społecznych, lecz także dwóch ideologii pokolenio­wych.

Wódz rewolucjonistów z pogardą mówi o starej, „robaczywej, zgrzybia­łej” klasie społecznej – arystokracji. Wypomina ich zbrodnie, podkreśla konieczność oddania władzy „młodym, zgłodniałym i silnym”. Ale właśnie tę żarłoczność wyrzuca buntownikom Hrabia.

Masy ludzkie porównuje do rzeki zabierającej ze sobą wszystko, co spotyka na drodze. Łącznie z sobą. Hrabia dostrzega to, o czym słyszał i czytał Krasiński. Wspomnienie Wielkiej Rewolucji Francuskiej i współczesne mu powstanie tkaczy liońskich przetworzył literacko w dramacie, zauważając zezwierzęcenie ludzkich zachowań. Dotyczy ono buntowników, ale ich (wg autora) tłumaczy brak wzorca, uleganie instynktom, brak wykształcenia.

Niestety dotyka to również arystokrację, która gotowa jest oddać się tłumowi (kobiety – damy przechodzące do obozu wroga i mordujące mężów, na znak jedności z rewolucjonistami), byleby ocalić własne życie. Hrabia nie potrafi nie zgodzić się z rzeczowością argumentów Pankracego. Powtórzy je w Okopach Świętej Trójcy, wypominając lordom, baronom, dygnitarzom grzechy przeciwko ludzkości.

Pankracy też zdaje się zgadzać z Henrykiem. Nazywając ich obu „orłami”, przyznaje słuszność niektórym racjom Hrabiego. Opowiadając o mającej nadejść prawdziwej, nowej klasie ludzi wolnych, nie do końca wie, jak ta grupa będzie wyglądać. Ten brak wzorca, brak zakorzenienia jest jednak dotkliwy.

I Hrabia, i Pankracy należą do wielkiej grupy bohaterów tragicznych. Racja każdego z tych orłów ma uzasadnienie dziejowe. Szanują siebie nawzajem, choć czynią to w sposób zawoalowany. Obydwaj mają też poczucie i przeczucie klęski. Giną niemal równocześnie. Hrabia Henryk przeklina poezję, próżną i pyszną, ukazanej po przez symbol orła, i rzuca się w przepaść. Drugi zaś orzeł – Pankracy mdleje i umiera na widok gorejącej postaci Chrystusa. Jednemu i drugiemu zabrakło sił by kochać. Hrabia umiał tylko pisać o miłości, ale to okazało się niewystarczające. Pankracy kochał fałszywą ideę. Ostat­nie słowa „Galilaee, vicisti!” tłumaczy się jako zwycięstwo chrześcijańskiej miłości uosobionej w postaci Jezusa Chrystusa.

Nie ma chyba w Polsce takiej osoby, która by nigdy nie słyszała? Ale o kim, lub czym nie słyszała? O Brunie Schulzu, czy Stefanie Żeromskim, a może o czymś innym? Jestem kapryśny i więcej słyszałem o Żeromskim, ale tym razem, tak jak Jacek Soplica spuszczę głowę w habit, i opowiem, zgodnie z kolejnością argumentową. Nie będę mówić na przekór losu, zwłaszcza, że jest to matura. I to z polskiego!

W Sklepach cynamonowych Bruna Schulza spotykamy się z motywem ptaka, stanowiącym symbol sztuki i marzeń. Ptaki, które u Schulza pojawiają się często, symbolizują poezję i sztukę, oraz marzenia, które potrafią zapanować nad życiem człowieka.

Od szarej rzeczywistości ojciec ucieka hodując ptaki, zajęciu temu oddaje się całkowicie, utożsamiając się z nimi i zapominając o całym świecie. Kiedy Adela przegania stado czarodziejskich ptaków, wychowanych na strychu, ojciec usiłuje uciec razem z nimi: „Razem z ptasią gromadą ojciec mój, trzepiąc rękoma, w przerażeniu próbował wznieść się w powietrze”. Rozsądek Adeli niweczy świat, w którym żyje jej ojciec – świat marzeń.

Opowiadanie ptaki w Sklepach cynamonowych nawiązuje do biblijnej Księgi Wyjścia. W wielu kulturach ptaki ucho­dzą za istoty pokrewne niebu, za wcielenie duszy i pośredników między niebem a ziemią. Wierzono, że dusza opuszcza ciało jako ptak. W psychoanali­zie ptak jest symbolem osoby śpiącej.

W świecie Sklepów cynamonowych wszystko jest możliwe, podobnie jak w przypadku snu. Schulz chętnie posługuje się groteską, kategoria ta dominuje w opowiadaniu Ptaki. Obraz ojca upodabniającego się do niesamowicie kolorowych ptaków jest grote­skowy i zabawny, ale jego rozpacz po utracie „ptasiego gospodarstwa” budzi współczucie. To bardzo typowy dla Schulza zabieg — łączenie scen zabawnych z poważnymi lub całkowicie pospolitymi. W jego prozie widać tendencję wła­ściwą całej epice XX wieku – dążność do przetworzenia świata, który widzi­my, w jakąś nową, inną jakość.

Zgodnie ze wcześniejszą zapowiedzią, jak i argumentacją, przyszedł czas ptaki będące symbolem przeciwników walki o wolność ukazane w młodopolskim dziele „Rozdziobią nas kruki, wrony…” Stefana Żeromski.

Dreszcz wywołuje fragment przedstawiający bestialski atak wron na zwłoki Winrycha i jego konia. Narrator personifikuje wrony, ironicznie przypisując im nie­zwykłą rozwagę i mądrość. Takie określenia jak: „postęp trupojadów”, „Wrony z wielką rozwagą, taktem, statkiem, cierpliwością i dyplomacją zbliża­ły się przekrzywiając głowy i uważnie badając stan rzeczy”.

Odczuwanie interesów własnego „dzioba i żołądka” nadają wronom wręcz symboliczne cechy przeciwników walki narodowowyzwoleń­czej. Gdy wreszcie wrona „zapragnęła zajrzeć do wnętrza mózgu, do siedliska wolnej myśli i zupełnie je zeżreć”, gdy „poczęła dobijać się zapamiętale do wnętrza tej czaszki, do tej ostatniej fortecy polskie­go powstania”, zabrzmiało to już ostrzegawczo, katastroficznie.

Trochę tę grozę podtrzymam – przywołam cały fragment tego ataku – „Wtedy bez namysłu skoczyła na głowę zabitej szkapy, podniosła łeb do góry, rozkraczyła nogi jak drwal zabierający się do rąbania, nakierowała dziób prostopadle i jak żelaznym kilofem palnęła nim martwe oko trupa”, „Ta preparowała żebro, inna szczypała nogę, jeszcze inna rozrabiała ranę w czaszce”, „(…) zapragnęła zajrzeć do wnętrza mózgu, do siedliska wolnej myśli i zupełnie je zeżreć”, „Ta wstąpiła majestatycznie na nogę Winrycha, przemaszerowała po nim, dotarła szczęśliwie aż do głowy i poczęła dobijać się zapamiętale do wnętrza tej czaszki, do tej ostatniej fortecy polskiego powstania”.

Sceny ataku wron, opisane z charakterystyczną dla naturalizmu i ekspresjonizmu dbałością o szczegóły, są symbolem postępowania konserwatywnych i lojalistycznych ugrupowań politycznych, które sprzeciwiały się otwartej walce.

Naturalistyczny obraz, w którym au­tor użył drastycznych szczegółów i utożsamił naturę z ludźmi, posłużył także ukazaniu degradacji czło­wieka, który przekroczył granicę ludzkiej godności, czym wyraził zgodę na zwierzęce bytowanie w „in­teresie dzioba i żołądka”, gdy tymczasem ginie ostatni powstaniec.

Tytułowe stworzenia, które rozdziobują jeszcze ciepłą padlinę (na nic nie zważając) są nikim innym jak zaborcami, którzy dzielą się ziemiami polskimi. Autor pokazuje drastyczne i szokujące obrazy za pomocą bezwzględnych zwierząt by podkreślić cechy zaborców, którzy po klęsce powstania rozpoczęli ostrą krytykę zrywu i jego uczestników, pastwiąc się nad ich ciałami, niczym drapieżne i wygłodniałe wrony.

Motyw ptaka spotykany jest w literaturze każdej epoki. Najczęściej występuje pod postacią kruka, wrony, orła, sokoła, bociana, albatrosa, gołębia lub pawia. Motyw ptaka pełni różnorodną funkcje. Może symbolizować wolność w postaci gołębicy, wielkość w postaci orła, ojczyznę, jako bocian lub orzeł, porozumienie i miłość, czyli sokół, pychę, czy próżność, po przez porównanie do orła, ludzką duszę – tu także orzeł.

Jaskółka to ptak, która przynosi wieści z daleka, oraz pełni symbol nadchodzącej wiosny, natomiast ptactwo domowe stanowią symbol sielskości, ładu, porządku, przytulności wiejskiego dworku, a biały łabędź kojarzy się z brzydkim kaczątkiem oraz zagadki świata, zagadki bytu ze względu na swoją wykrzywioną szyję w kształcie znaku zapytania. Paw natomiast to symbol śmierci, zwiastun nieszczęścia, a jego krzyk zwiastuje śmierć.

Zgodnie z zamierzeniem, zacząłem na Młodej Francji, a kończę na Młodej Polsce. Cel zaszczytny, zwłaszcza, że zrealizowany. Tylko jeden utwór zdołał opuścić granice Polski i Francji – był to sokół – i to mu przypisuję miano najważniejszego ptaka! – jest to ptak porozumienia i zgody – bez tego nigdy byśmy nie odzyskali wolności.

 

BIBLIOGRAFIA

 

Imię i Nazwisko

 

Temat: Motyw ptaka w literaturze. Odwołaj się do wybranych przykładów.

 

I. Literatura podmiotu:

 

1. Baudelaire Charles, Albatros, [w:] Kwiaty zła, Greg, Kraków 2008, ISBN 978-83-7517-128-0

2. Boccaccio Giovanni, Sokół, [w:] Dekameron, Siedmioróg, Wrocław 2009, ISBN 978-83-7254-600-5

3. Krasicki Ignacy, Ptaszki w klatce, [w:] Bajki, Zielona Sowa, Kraków 1999, ISBN 83-7389-409-8

4. Krasiński Zygmunt, Nie-boska komedia, Greg, Kraków 2010, ISBN 83-7327-166-X

5. Schulz Bruno, Sklepy cynamonowe, Zielona Sowa, Kraków 2001, ISBN 83-86740-80-9

6. Żeromski Stefan, Rozdziobią nas kruki, wrony…, [w:] Opowiadania, Greg, Kraków 2006, ISBN

83-7327-879-6

 

II. Literatura przedmiotu:

 

1. Bajorek Magdalena, Zarych Elżbieta, Omówienia lektur – Barok, Oświecenie, Zielona Sowa, Kraków 2006, ISBN 978-83-7435-220-8, str. 85-88

2. Kosiek Teresa, Skrzypek Łucja, Nawrot Agnieszka, Sętkowska-Steczek Gabriela, Słownik motywów literackich, Greg, Kraków 2004, ISBN 978-83-7327-394-8, str. 298-300

3. Krawczyk Agnieszka, Omówienia lektur – Młoda Polska, Zielona Sowa, Kraków 2006, ISBN

83-7435-224-8, str. 47-50, 112-114

4. Krawczyk Agnieszka, Omówienia lektur – Dwudziestolecie Międzywojenne, Zielona Sowa, Kraków 2007, ISBN 978-83-7435-223-9, str. 116-123

5. Kulesza Dorota, Omówienia lektur – Romantyzm, Zielona Sowa, Kraków 2006, ISBN

978-83-7435-217-8, str. 191-206

6. Szóstak Aldona, Powtórka z literatury 2. Renesans, barok, Greg, Kraków 2000, ISBN

83-7327-135-X, str. 35-38

 

III. Ramowy plan prezentacji:

 

Teza:

 

Motyw ptaka, jest często wykorzystywany w literaturze, pełni różnorodną funkcję od gołębicy, symbolu wolności i ratunku, po orła i wronę, symbolu próżności, pychy, wrogości wobec walki o wolność – każdy ptak pełni inną funkcję. Motyw ten szczególnie rozpowszechnił się w okresie romantyzmu i Młodej Polski.

 

Argumenty:

 

1. Albatros – ptak symbolem modernistycznego poety.

2. Sokół – ptak umożliwiający porozumienie.

3. Ptaszki w klatce – ptak w niewoli.

4. Nie-boska komedia – orzeł, jako symbol próżności, pychy, jak i wielkości.

5. Sklepy cynamonowe – ptak symbolem poezji, sztuki oraz marzenia.

6. Rozdziobią nas kruki, wrony… – wrony, jako symbol przeciwników walki narodowowyzwoleńczej.

 

Podsumowanie:

 

Motyw ptaka spotykany jest w literaturze każdej epoki. Najczęściej występuje pod postacią wrony, orła, sokoła, bociana, albatrosa, gołębia lub pawia. Motyw ptaka pełni różnorodną funkcje. Może symbolizować wolność, wielkość, ojczyznę, porozumienie, pychę, czy próżność.

 

IV. Materiały pomocnicze:

 

1. Plansza

 

Podpis własnoręczny …………………………………..