Temat: Nadrealizm w różnych tekstach kultury. Omów zjawisko na wybranych przykładach.

Po zakończeniu I wojny światowej we Francji powstał ruch surrealistów, inaczej nadrealistów. Byli oni najzagorzalszymi przeciwnikami rozumu i logiki spośród wszystkich twórców XX-wiecznych ruchów awangardowych. Układali programy estetyczne, choć zawsze podkreślali wyższość wyobraźni nad regułami sztuki. Swoimi działaniami pragnęli uwolnić w ludziach stłumioną energię. W tym celu stosowali rozmaite techniki, m.in. pisanie bez myślenia, czyli „pisanie automatyczne”. Doceniali swobodne fantazjowanie, niespodziankę i niekontrolowany strumień skojarzeń. W poezji, plastyce, filmie tworzyli fantastyczne i groteskowe wizje, które rządziły się logiką snu lub halucynacji. Surrealiści manifestacyjnie deformowali rzeczywistość. Przykładem jest obraz belgijskiego malarza René Magritte’a „Trudne skrzyżowanie” (1926). Światem przedstawionym nie rządzą tu zasady prawdopodobieństwa. „Skrzyżowania” przedmiotów manifestacyjnie zaprzeczają regule realizmu. Niepokojące i hipnotyczne wizje surrealistów wyzwalają wyobraźnię z pęt racjonalnego myślenia.

Surrealiści nade wszystko cenili sen jako sferę czystej wyobraźni. Niektórzy z nich, kładąc się do łóżka, wywieszali kartkę z napisem: „Poeta pracuje”. Przywódcą ruchu surrealistów był francuski poeta, André Breton (1896-1966). Napisał słynne manifesty surrealizmu, w których głosił sprzeciw wobec nowoczesnej cywilizacji technicznej, a przede wszystkim wobec jej następstw dla człowieka. Występował przeciw stopniowej instytucjonalizacji wszelkich przejawów życia społecznego i jednostkowego.

Nadrealiści podjęli totalny anarchiczny bunt przeciw wszelkim regułom komunikacji międzyludzkiej. Postulowali tworzenie przez negację i niszczenie zastanych systemów. Zdaniem zwolenników surrealizmu sztuka nie jest dziedziną o autonomicznych celach i zadaniach, lecz manifestacją krańcowych doświadczeń indywidualnej wolności i sposobem jednostkowego życia. Proces twórczy polega na przezwyciężeniu presji świadomości i wyzwoleniu ukrytej energii psychicznej. Praca surrealistów wymaga eliminacji wszelkich rozumowych kalkulacji i zabiegów konstrukcyjnych. Utwór surrealistyczny powinien być spontanicznym zapisem podświadomego życia wewnętrznego.

Prekursorem surrealizmu w literaturze był Guillaume Apollinare, który dążył do odrzucenia skostniałych form i zastąpienia ich nowymi. Szukał sposobów na wyrażenie stanu świadomości człowieka współczesnej mu epoki oraz na opisanie gwałtownie zmieniającego się świata. Dążenie do oddania jego pełni było dla Apollinaire’a i jego rówieśników czymś w rodzaju oszałamiającej przygody. Uważali, że ich celem jest kształtowanie nowej wrażliwości. „Funkcją społeczną wielkich poetów i wielkich artystów – pisał Apollinaire – jest nieustanne odnawianie postaci, w jakiej natura jawi się ludzkim oczom […] Poeci i artyści kształtują wspólne oblicze swej epoki, a przyszłość podporządkowuje się potulnie ich zadaniu”. Charakterystyczny dla poezji Apollinaire’a był swobodny, zmienny tok obrazowania, odchodzenie od klasycznych reguł składni, język poetyckich skrótów, kontrastowe przechodzenie od tonacji lirycznych do prozaizmów, zacieranie granicy między rzeczywistością a fantazją, rozładowywanie poetyckich nastrojów nutą żartu i groteski.

Przykładem jest wiersz „Most Mirabeau” utrzymany w tonacji lirycznej piosenki, urzekający walorami dźwiękowymi zestawień słownych:

„Pod mostem Mirabeau płynie Sekwana

I niejedna miłość

Czy nie dość wspomniana

Po bólu zawsze radość niespodziana

Zegar niech dzwoni noc niech nastaje

Dni ulatują ja pozostaję”.

 

Wyrazem niezwykłej wyobraźni poety są fantazyjne układy graficzne wierszy. Niektórym utworom Apollinaire nadawał także kształt rysunków, uprawiając tzw. liryzm wizualny, np.

„REKRUT

Chłopcze Dwudziestoletni Który widziałeś rzeczy

 

straszne Widziałeś go dzieciństwa śmierć twarzą w twarz więcej niż

Co myślisz o ludziach twe-

Wiesz Co to

Brawura i podstęp

 

stokrotnie nie wiesz co

 

Przekaż swą nieulękłość

Tym którzy przyjdą Po tobie

 

to

 

jest życie

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Chłopcze

Jesteś wesoły twoja pamięć jest skrwawiona Twoje serce także pulsuje czerwienią Radości

Nasiąkłeś życiem tych którzy umarli obok ciebie Nie brak ci męskiej decyzji Jest godzina 17 I umiałbyś Umrzeć

Jeśli nie lepiej niż starsi od ciebie To przynajmniej z większym nabożeństwem Ponieważ znasz śmierć lepiej niż życie O miniona słodyczy

Powolności już niepamiętana”.

 

Poeta nie stronił również od poezji traktowanej jako przekorna zabawa i drwina. Jego twórczość zainspirowała surrealistów, którzy najbujniejszy rozgłos przeżywali w latach dwudziestych i trzydziestych.

Jak już wspomniałem, twórcą i kodyfikatorem surrealizmu francuskiego był André Breton, tworzył poezję, powieści („Nadja”) oraz prace teoretycznoliterackie. Bardzo ważną rolę w propagowaniu surrealizmu odegrali również Louis Aragon i Paul Eluard.

Zwolennicy surrealizmu od 1919 wydawali pismo „Littérature”, a w 1922 sformowali grupę. W latach 1924-29 organem surrealistów było pismo „Le Surréalisme au Service de la Révolution”, a następnie „Minotaure”. Przynależność do kręgu sztuki surrealistycznej manifestował Tristan Tzara (1896-1963) francuski poeta – początkowo twórca dadaizmu, później surrealizmu. Napisał w tym duchu poemat pt. „L’homme approximatif”.

Pod wpływem surrealizmu tworzył też Antonin Artaud (1896-1948), francuski reformator teatru, aktor i poeta.

Surrealiści byli zwolennikami zbiorowych wystąpień publicznych. Najważniejsze ich manifesty to: „Manifest surrealizmu” (1924) i „Drugi manifest surrealizmu” (1930).

Nadrealizm odwoływał się do wielu tradycji filozoficznych i artystycznych, ale przede wszystkim nawiązywał do psychoanalizy austriackiego neurologa i psychiatry Zygmunta Freuda. Teoria psychoanalityka odsłoniła przed artystami nieznane obszary psychiki ludzkiej i zachęcała do ich sondowania metodami pokrewnymi tym, które wprowadził lekarz. Stosowanemu w terapii testowi skojarzeń słownych wiele zawdzięczało „pisanie automatyczne” surrealistów i nowatorski monolog wewnętrzny w powieści, zwany strumieniem świadomości. Narracja w nowatorskiej powieści XX wieku przybiera właśnie kształt tzw. strumienia świadomości. Narrator za pomocą ciągu luźno ze sobą powiązanych słów usiłuje wiernie odtworzyć naturalny, swobodny tok myśli, nakładających się na siebie skojarzeń i wspomnień bohatera. Zazwyczaj chaotyczny strumień świadomości odsłania także najbardziej intymne pokłady psychiki bohatera: jego lęki, obsesje, namiętności i żądze. Idealnym przykładem zastosownia techniki tzw. strumienia świadomości jest powieść Jamesa Joyce’a „Ulisses”.

Nowa teoria życia psychicznego uświadamiała także pisarzom skomplikowaną sytuację człowieka poddawanego naciskowi zasad i norm kulturowych. Formą łagodzącą miała być metoda nadawania stresom postaci symbolicznej, np. w języku sztuki. Psychoanaliza dała impuls rozwojowi powieści psychologicznej, dramatu awangardowego i tych kierunków w sztuce (np. teatru), które nobilitowały wyobraźnię dziecięcą.

W poetyce surrealistycznej dominują parodia, groteska, czarny humor – stwarzające poczucie dziwności i grozy. Ważną rolę pełnią marzenia senne, wizjonerstwo, bujność form.

Manifestem filmowego surrealizmu okazał się „Pies andaluzyjski” (1928) hiszpańskiego reżysera Luisa Bunuela, zrealizowany wspólnie z hiszpańskim malarzem surrealistycznym -Salvadorem Dalim (1904-1989). Film ukazuje świat przywodzący na myśl senny koszmar. Obecna w nim makabra i absurdalny żart ostentacyjnie łamią normy estetyczne i obyczajowe. Film pozbawiony jest tradycyjnej fabuły.

Malarze surrealiści podążają własnymi drogami, posłuszni jedynie potędze własnej wyobraźni. Korzystają z doświadczeń innych twórców o tyle tylko, o ile są im one przydatne. To oni często wytyczają sztuce nowe drogi. Takim właśnie malarzem jest jeden z największych twórców XX wieku Marc Chagall (1887-1985). Z obrazu „Ja i wieś” z 1911 r. można odczytywać wciąż nowe treści. Plany przenikają się. Rolnik o zielonym obliczu z gałązką krzewu w dłoni „rozmawia” z krową o prawie ludzkim spojrzeniu. Na wizerunek głowy zwierzęcia nakłada się obraz dojarki. W głębi widać małe wiejskie domki i kosiarza. Obraz można oglądać długo i znajdować w nim to, co podsunie obserwatorowi wyobraźnia. Są to różne elementy zaczerpnięte ze snu i marzeń. Na uwagę zasługuje niezwykła malarskość, swobodne kontrastowanie plam błękitu, fioletu, czerwieni, zieleni, żółci, bieli. Rzeczywiste proporcje nie odgrywają tu roli. Postacie nie podlegają prawu ciążenia, unoszą się nad dachami. Zegarom wyrastają skrzydła. Domy chwieją się na tle nieba. Wizje nakładają się na siebie, tworząc wspólną poezję znaczeń.

Joan Miro, malarz hiszpański, jest autorem obrazu „Wieczór u księżniczki” (z 1944 r.). Jest to twórca znany z pogodnych, lekko i z dziecinną prostotą rysowanych kompozycji, w których syntetyczny rysunek prowadzony cienką kreską, pięknie współbrzmi z plamami czystych barw. Podążając za wyobraźnią malarza i tytułem obrazu można dopatrzyć się kilku zabawnie przetworzonych postaci i kilku czarnych maseczek. Może to maskarada?

Niemiecki malarz Max Ernst namalował surrealistyczny obraz pt. „Para zoomorficzna” (1933), w którym mają odbicie zainteresowania artysty psychoanalizą i koszmarami sennymi. Surrealiści często umieszczali swoje wizje w nierzeczywistych rozległych przestrzeniach, wśród zimnych skał przypominających kryształy, w rozproszonym, jakby księżycowym świetle. Max Ernst takie motywy wprowadził na obrazie „Jeździec polski” z 1934. W tym pięknym, kompozycyjnie skomplikowanym, w chłodnej gamie namalowanym obrazie niemieckiego artysty trudno dopatrzyć się jeźdźca. To, co daje się odczytać to skalny pejzaż w głębi, głowa konia w ruchu, sugerującym galop i sylwetka ptaka – sokoła. Jest to zapewne myśliwy, bo polowanie z sokołami było niegdyś polskim zwyczajem.

Belgijski surrealista Paul Klee (1879-1940) wierzył, że ta sama siła natury, która ukształtowała tajemniczy świat podmorskiej fauny, żyje w umyśle artysty i każe rosnąć podobnym stworzeniom w jego wyobraźni. Na obrazie „Złota rybka” ukazuje fantastyczny podmorski krajobraz. Na tle roślinności pojawia się złota rybka i odpływające od niej małe rybki (jakby bały się jej wielkości i groźnego wyglądu).

Wśród malarzy – surrealistów największą sławę zdobył Hiszpan, Salvador Dali. Poetka Wisława Szymborska w tekście „Szalone kalafiory” napisała: „Dziennikarze go uwielbiali, bo niezawodnie mogli liczyć na sensacyjną fotografię, wywiad, wydarzenie. Wychodził do nich oblany jakimś płynem, do którego zlatywały się muchy z całej okolicy. Na wykład w Sorbonie zajechał białym rolls-roycem wypełnionym kalafiorami. Przezabawnych pomysłów miał mnóstwo, ale nie zmieniał do nich komentarza: jestem geniuszem, przeto cokolwiek tworzę i wyczyniam jest bezdyskusyjnie genialne.”

W 1929 Salvador Dali namalował obraz „Akomodacje pożądania”, który jest przykładem tworzenia wizji nadrealnej rzeczywistości poza prawami logiki, rozumu, tradycyjnych norm estetycznych i moralnych. Niesamowite wizje, makabryczne sceny przedstawił Dali na obrazie „Kuszenie św. Antoniego” – fantastyczne stwory na bardzo wysokich nogach zbliżają się do świętego, który klęczy przed nimi z wyciągniętą ręką i krzyżem w dłoni. Chociaż są bardzo groźni i straszni, cofają się przed krzyżem.

Oddziaływanie surrealizmu na całą późniejszą sztukę jest ogromne. Dzięki twórczemu wy-korzystaniu myśli Freuda surrealizm ukazał głębię i złożoność wewnętrznej rzeczywistości człowieka. W Polsce nie było zorganizowanej grupy zwolenników surrealizmu, ale wpływy tego kierunku były znaczne. Potwierdza je przykładowo poezja Józefa Czechowicza i Adama Ważyka, twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza i Witolda Gombrowicza, proza Brunona Schulza. Po II wojnie światowej krytyka wiązała z surrealizmem pewne cechy twórczości Tadeusza Różewicza, Stanisława Grochowiaka oraz Rafała Wojaczka.

Awangardowy dramat Witkacego „Szewcy” oddziałuje czystą formą, zadziwia i oszałamia deformacją świat i języka. Witkacy gra konwencjami, bezlitośnie wyśmiewa schematy i obyczaje. Stosuje następujące zabiegi deformujące: dziwna, szokująca charakterystyka postaci, np. Scurvy ma oczy błękitne jak „guziki do majtek”; zmienność stylu wypowiedzi jednej postaci; imiona i nazwiska – księżna Zbereźnicka-Podberezka, Sajetan Tempe; budulcem wielu scen są groteska i absurd; autor często igra przestrzenią – ściany czy kraty jej nie ograniczają; stosuje też liczne wulgaryzmy w wypowiedziach bohaterów. Wszystkie postacie są karykaturalne i groteskowe, a ich poczynania zapowiadają upadek wszelkich wartości.

Wpływ surrealizmu widoczny jest również w prozie Brunona Schulza. Jest ona pełna magii. W „Sklepach cynamonowych” fabuła jest sprawą drugorzędną. Na plan pierwszy wysuwa się świat zdeformowany, odkształcony. Podobnie jak w marzeniach sennych bohater powraca do czasów swojego dzieciństwa. Marzenia są zniekształcone, niektóre mało istotne wydarzenia urastają do rangi symbolu, inne, kiedyś ważne sprawy, kurczą się, znikają. Obraz jest falujący, płynny, przedmioty i ludzie dowolnie zmieniają kształty. Ujawnia się w utworze obsesja lęku przed redukcją człowieka do roli manekina. Wuj Karol opisywany jest niejako człowiek, ale jako lalka, która jest pozbawiona cech człowieczeństwa: „oczy jak maleńkie lusterka odbijają wszystkie błyszczące przedmioty”. Manekiny stają się tu symbolami odczłowieczenia, wskazują na obawę Schulza przed światem, w którym człowiek może być zdegradowany do przedmiotu (manekina).

Z kolei w tomach poezji Stanisława Grochowiaka „Ballada rycerska” oraz „Menuet z pogrzebaczem” w sposób manifestacyjny została wyrażona fascynacja brzydotą. Poeta sięgnął po kolokwialne, odrażające słownictwo, posłużył się ironią, groteską, karykaturą. W wierszu „Rozmowa o poezji” Grochowiak drwi z tradycyjnie pojmowanych kategorii: piękna, poezji, lirycznego natchnienia. Dialog romantycznej Dziewczyny i Poety pozwala zrozumieć istotę buntu przeciwko wszelkiej sztuczności i fałszywym konwencjom. W tym wierszu jest mowa o poezji, która „wynika z brodawek ogórka”.

Wymownym wyrazem sprzeciwu wobec tradycyjnych norm estetycznych jest fragment wiersza „Święty Szymon Słupnik”: „A ludzie dziewczynę wśród przekleństw gwałcili/ I włosy jej ścięli, i ręce spalili./ Powołał ją Pan/ Na gnój.” Tak silnie manifestowany antyestetyzm świadczy o zrywaniu z tradycyjną konwencją poetycką.

Grochowiak nawiązuje w swojej twórczości do dzieł malarskich. Wrażliwość na kolor, kompozycję barw – to w ogóle znamienna właściwość liryki poety. W takim „malarskim wierszu” „Płonąca żyrafa”, nawiązującym do obrazu Salvadora Dali, Grochowiak podejmuje próbę objęcia poetyckim doświadczeniem także fizjologicznej sfery człowieka. W asocjacyjnych i zarazem wykorzystujących poetykę surrealizmu obrazach przedstawia Grochowiak brzydotę ludzkiego ciała:

„Tak

To jest coś

Biedna konstrukcja człowieczego lęku Żyrafa kopcąca się tak pomaleńku Tak

To jest coś”

Z powyższych przykładów wynika, że surrealizm był kierunkiem niezwykle popularnym. Być może stało się tak ze względu na zmianę oblicza świata w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy to na szeroką skalę wprowadzono wynalazki techniczne i człowiek mógł się nimi z jednej strony cieszyć, a z drugiej poczuć się zagrożony technicyzacją. Surrealiści pomagali z jednej strony zrozumieć świat, pojąć jego nowe oblicze, a z drugiej pokazać paradoksy, sprzeczności tkwiące nie tylko na zewnątrz, ale i wewnątrz człowieka, meandry jego psychiki, emocjonalne zawiłości. Dzieła surrealistów cieszą się zresztą popularnością do dziś, o czym świadczy powodzenie choćby twórczości Salvadora Dali. Dziękuję.

 

Imię i nazwisko: Data:

Klasa:

 

KONSPEKT

Temat: Nadrealizm w różnych tekstach kultury. Omów zjawisko na wybranych przykładach.

I .Literatura podmiotu:

1.Apollinaire, G. Most Mirabeau, Rekrut[w:] tegoż, Poezje zebrane. Warszawa: MUZA, 2004.

2.Grochowiak, S. Ballada rycerska, Menuet z pogrzebaczem, Rozmowa o poezji, Płonąca żyrafa[w:] tegoż, Wiersze. Warszawa: Orkla Press Polska sp. z o.o. ,2006.

3.Schulz, B. Sklepy cynamonowe. Kraków: wydawnictwo GREG, 2007.

4.Witkiewicz, S, I. Szewcy. Warszawa: wydawnictwo Kram, 2002.

 

II. Literatura przedmiotu:

1.Baranowska, M. Surrealna wyobraźnia i poezja. Warszawa: PWN, 1984.

2.Dali, S. Dziennik geniusza. Gdańsk: Wydawnictwo Literat, 1993.

3.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od romantyzmu do współczesności. Wyd.2. Warszawa: Świat książki, 2006.

4. Zawadzki, A. Epoki literackie. Bielsko-Biała: „ Wydawnictwo PARK Sp. z o.o.”, 2007.

 

III. Ramowy plan wypowiedzi:

1.Określenie problemu:

* obrazowanie nadrealistyczne – atrakcyjnym sposobem kontaktu z czytelnikiem

2.Kolejność prezentowanych argumentów (treści): przykłady i efekty zastosowania takiego obrazowania w literaturze i sztuce:

-nadrealizm we Francji,

-nadrealizm w Polsce;

3.Wnioski:

*niesłabnąca popularność surrealizmu

 

IV. Materiały pomocnicze:

*karta z cytatami

* reprodukcje obrazów

 

 

 

 

 

 

………………………………………………….. podpis własnoręczny